Vluchtelingenstroom 6

Over de groeiende haat tegen politieke en economische vluchtelingen verklaarde Geert Mak in september 2015:

Ergens begrijp je het wel natuurlijk. In nogal wat Europese landen is het met de gastarbeiders in veel buurten echt fout gelopen. Daardoor kwam het begrip migratie in een kwaad daglicht te staan. Maar we kunnen daar overheen. Europa is een kwestie van solidariteit, maar ook van gezamenlijke moraal. Politieke leiders die dat niet meer uitdragen, ontlopen hun historische verantwoordelijkheid.

Aldus de EU-propagandist die tegenover een ieder die wil luisteren herhaalt dat zijn 'Jorwert' zonder het neoliberale 'Brussel' geen toekomst heeft, zonder daarbij acht te slaan op het feit dat dit ondemocratische systeem de kloof tussen rijk en arm wereldwijd almaar vergroot, en tevens de oorzaak is van de voortdurende gewelddadige interventies in regio's waar grondstoffen en markten voor de westerse elite moeten worden veilig gesteld. De miljonair Mak, die om de drukte van het postmoderne bestaan te ontvluchten een vorstelijke boerderij op het Friese platteland heeft aangeschaft en aldaar in de pastorale comfort tot rust kan komen, mag dan 'wel' de toenemende xenofobie 'ergens' begrijpen 'natuurlijk,' maar zijn verklaring is op z'n minst tendentieus, en volstrekt gespeend van historische achtergronden. Zijn 'gastarbeiders' werden midden jaren zestig tot begin jaren zeventig uit arme landen hierheen gelokt omdat de industrie in West-Europa een tekort had aan ongeschoolde werknemers. Deze mensen werden gedumpt in vervallen volkswijken en verder aan hun lot overgelaten. Ze waren hier om de winsten van het 'grootkapitaal' almaar hoger te maken, en verder niets, van hen werd verwacht dat ze naar hun land zouden terugkeren zodra de rijke concerns geen behoefte meer aan hen hadden. Maar toen ze overbodig werden en de economische en financiële elite het werk nog goedkoper kon laten verrichten in lage lonen landen, hoefden de arbeiders niet langer meer naar West-Europa worden gehaald. Ze waren als het ware te duur geworden. Maar in plaats van te vertrekken, 'op te rotten' zoals het in de volksmond heette, bleven Mak's 'gastarbeiders,'  terwijl hen toch heel duidelijk te verstaan was gegeven dat ze hier te 'gast' waren. Niet alleen bleven de 'arbeiders,' die zo'n belangrijke bijdrage hadden geleverd aan de Nederlandse welvaart, ze haalden ook nog eens hun achtergelaten arme gezinsleden hierheen, overigens, geheel in lijn met Mak's Vooruitgangsbeloften. Maar kennelijk geldt de Vooritgangsdoctrine niet voor gekleurde 'gastarbeiders, en 'kwam' volgens hem '[d]aardoor het begrip migratie in een kwaad daglicht te staan.' Mak's opmerking schreeuwt evenwel om een toelichting. 

Als journalist die na het midden van de jaren zeventig, begin jaren tachtig om de haverklap met de problemen van de Amsterdamse achterbuurten werd geconfronteerd, viel mij op hoe de woede van de bewoners zich niet tegen 'de gastarbeiders' richtte, maar tegen de regenten van de PVDA, CPN, CDA en D'66. Mede dankzij de rol van de 'vrije pers' en het doortrapte spel van de politiek verantwoordelijken begon begin jaren tachtig een proces plaats die in de Angelsaksische wereld 'Blaming the Victim' wordt betiteld. In De Groene Amsterdammer liet Geert Mak in 1980 de 'politiek-literaire elite' weten dat 'de rek eruit' was. Het kapitalisme verkeerde in één van zijn vele ernstige crises, met als gevolg dat de 'democratisering' en de 'spreiding van kennis, macht en inkomen' niet meer door de staat kon worden gefinancierd. Het was afgelopen met al deze nonsens, en met die malle hovaardij van 'de verbeelding aan de macht.' Er moest worden gedereguleerd en geprivatiseerd. Kritische stemmen werden gecriminaliseerd, terwijl tegelijkertijd gemarginaliseerde groepen  de schuld kregen van problemen die waren gecreëerd door het bestaande kapitalistische c.q. neoliberale bestel zelf. In dit opzicht was de situatie net als vandaag de dag, nu vluchtelingen uit de gebieden die door het westers geweld in totale chaos zijn veranderd, worden afgebeeld als profiteurs van 'onze' welvaartsstaat. 'Blaming the Victims.' Mak helpt daarbij een handje door de ressentimenten te voeden middels het verzwijgen van de context waarin de actualiteit zich voltrekt. Hij kan ook niet anders aangezien de EU-propagandist vervreemd is geraakt van de werkelijkheid. In zijn boek The Sane Society (1955) schreef de grote joods-Duits/Amerikaanse sociaal psycholoog Erich Fromm met betrekking tot de van zichzelf en zijn omgeving vervreemde persoonlijkheid dat die 'te koop is', waardoor diens 'gevoel van eigenwaarde, zo kenmerkend voor de mens, zelfs bij de primitiefste culturen' logischerwijs 'voor een belangrijk deel' moet 'inboeten.' Geschoold in het kritische denken van de baanbrekende Frankfurter Schule, stelt Fromm dat de massamens

vrijwel volledig zijn zelfbewustzijn [moet] verliezen, het besef van het eigen zelf als een uniek en onherhaalbaar wezen. Dit zelfbesef is immers afhankelijk van de ondervinding van mijzelf als het subject van mijn eigen ervaringen, mijn eigen gedachten, gevoelens en beslissingen, mijn eigen oordelen en handelingen. Het veronderstelt dat mijn eigen ervaring mij toebehoort en niet van mij vervreemd is. Zoals de dingen een eigen zelf missen, zo missen ook de mensen die tot dingen zijn geworden dit.

Vandaar dat Mak zich niet schaamt om in één en hetzelfde betoog zichzelf op televisie of in de krant of in zijn boeken tegen te spreken. Er is bij hem namelijk geen sprake meer van een authentieke zelf. Geert Mak, die zichzelf altijd door de ogen van een ander heeft gezien, is niet meer, als zelfstandig individu bestaat hij niet meer, 'he has ceased to be,' hij is 'bereft of life' en 'rests in peace.' Mak is een ex-journalist, of, zo men wil, een opiniemaker, een mainstream-papegaai, een babbelende buikspreekpop, die de visie van de macht de wereld in stuurt. Het tragische is dat als een mens te lang zijn ziel verloochent verliest hij haar verliest, en hoogst zelden terugvindt. Hij zal doorgaans nooit meer worden wie hij werkelijk was en wel omdat, zoals Fromm in hoofdstuk 5 getiteld de mens in de kapitalistische maatschappij, schrijft, 'met het zelfbesef ook de ervaring van een eigen identiteit te hebben [verdwijnt],' waardoor de mens 

tot krankzinnigheid [zou] zijn gedoemd, ware het niet dat hij zich kan redden door een secundair zelfbesef te verwerven, namelijk door zich te zien in de goedkeuring van de anderen als waardevol, nuttig, geslaagd, in het kort als een verkoopbaar artikel dat hij geworden is, omdat de anderen hem als een eenheid zien, weliswaar niet onherhaalbaar maar passend in een van de gangbare schema's.

De ware aard der vervreemding laat zich niet volledig behandelen zonder dat daarbij een zeer specifiek aspect van het moderne leven in de beschouwing wordt betrokken, te weten het bestaan tot een routine maken én de verdringing uit het bewustzijn van de fundamentele problemen van het menselijk existentie. Wij raken hierbij aan een algemeen levensprobleem. De mens moet zijn dagelijks brood verdienen, wat altijd een taak is die hem in meer of mindere mate in beslag neemt. Hij moet zorgen voor de talloze tijd- en energie-verslindend taken van het dagelijks leven en wordt daarbij opgenomen in een bepaalde routine die voor de vervulling van deze taken onontbeerlijk is. Zo bouwt hij een maatschappelijke orde op, met gebruiken, tradities en ideeën, die hem helpen het noodzakelijke te verrichten en met zijn medemensen met een minimum aan wrijving te leven. 

Kenmerkend voor iedere cultuur is dat zij een door mensen gemaakte, kunstmatige omgeving opbouwt boven de natuurlijke wereld waarin de mens leeft. Toch kan de mens zich slechts verwezenlijken wanneer hij met de fundamentele feiten van zijn bestaan in contact staat en zowel het sublieme van liefde en solidariteit doorleeft als het tragische feit van zijn eenzaamheid en het gebroken, fragmentarisch karakter van zijn bestaan. Hij verliest het contact met, de greep op zichzelf en de wereld zodra hij volledig door de routine en de kunstmatige aspecten van het bestaan wordt geabsorbeerd en niets anders kan zien dan de door mensen geschapen, banaal-verstandelijke aspecten van de wereld. Binnen elke cultuur ontmoeten wij dit conflict tussen routine en het pogen terug te reiken naar de fundamentele werkelijkheden van het bestaan. De mens bij deze poging te helpen is steeds één van de functies geweest van kunst en religie, zelfs wanneer de religie uiteindelijk zelf weer een nieuwe vorm van routine is geworden.

Nu evenwel in het geseculariseerde Europa God dood is verklaard en de kunst niet meer is dan amusement en reclame, blijft alleen een politieke leuze als bijvoorbeeld 'Geen Jorwert zonder Brussel' als ultieme waarheid over. Laat ik aan de hand van Fromm's teksten nader ingaan op deze leuze. De domineeszoon Geert Mak, als opiniemaker een bekende Nederlander, die met zijn populistische beweringen een aanzienlijke aanhang heeft weten te verwerven onder het mainstream-publiek, stelt met grote stelligheid dat het 320 inwoners tellende terpdorp Jorwert na ruim duizend jaar te hebben bestaan ten dode is opgeschreven als het niet onder het neoliberale beheer van de Brusselse bureaucratie blijft.   Zonder een of andere filosofische onderbouwing wordt deze veronderstelling door mainstream-opiniemakers beschouwd als een onwrikbare natuurwet, die  vanzelfsprekend 'de democratie' buitenspel zet. In 1955 schreef Fromm over deze werkelijkheid:

Het eerste aspect dat behandeld moet worden betreft de houding van de hedendaagse mens tegenover autoriteit of gezag.

Wij bespraken al het onderscheid tussen rationeel en irrationeel, stimulerend en verbiedend gezag, waarbij wij konden vaststellen dat de westerse samenleving in de achttiende en negentiende eeuw gekenmerkt werd door een mengsel van beide vormen van autoriteit. Gemeenschappelijk aan beide vormen van autoriteit was evenwel het openlijk karakter. Men wist wie beval of verbood: de vader, de leermeester, de werkgever, de koning, de officier of de geestelijke, God, het recht of het zedelijk geweten. De eisen of verboden mogen redelijk of onredelijk zijn, streng of plooibaar, mijn antwoord mag gehoorzaamheid of rebellie zijn, maar in elk geval weet ik altijd dat er gezag bestaat, wie het uitoefent, wat het gevolg is van mijn gehoorzaamheid of opstandigheid.

Halverwege de twintigste eeuw is het gezag van aard veranderd. Het is geen openlijke autoriteit meer maar een anonieme vorm, onzichtbaar en vervreemd. Niemand eist iets, geen persoon, idee of zedelijke wet. Toch conformeren wij allen niet minder en wellicht zelfs meer dan de mensen binnen een sterk autoritaire samenleving. In werkelijkheid is niemand een autoriteit behalve 'Het.' En wat is 'Het'? Het is winst, economische noodzaak, de markt, gezond verstand, of openbare mening, kortom, wat 'men' denkt, doet en voelt. De wetten van het anoniem gezag zijn even onzichtbaar als de wetten van vraag en aanbod en even ongrijpbaar. En wie vermag het onzichtbare aan te vallen? Wie kan in opstand komen tegen Niemand?

Een treffend voorbeeld hiervan was de kredietcrisis van 2008, toen duidelijk werd dat een anonieme groep bankiers veel meer geld hadden uitgeleend dan ze in kas hadden en vervolgens de staat meedeelde dat hun geld was 'verdampt' en dat daarom de gemeenschap moest betalen voor het verdwenen geld dat de bankiers nooit in bezit hadden gehad. De reden was nog absurder: door het verstrekken van honderden miljarden aan belastinggeld zou het 'vertrouwen' in de corrupte bankiers kunnen worden hersteld. Door deze succesvolle bankroof waren de 'banksters' in staat zichzelf nog hogere bonussen verstrekken, en dit alles werd door democratische politici en de 'vrije pers' gesanctioneerd. Het is niet overdreven om te stellen dat 'onze' samenleving definitief in een virtuele werkelijkheid is weggezonken. En binnen deze context dient men Mak's propaganda van 'Geen Jorwert zonder Brussel' te beoordelen. Er is geen gezag meer die kan worden aangesproken, niets is meer waar omdat alles waar is geworden, zelfs de grootste waanzin, niemand is meer verantwoordelijk voor wat dan ook. Tegen wie of wat moet men zich verzetten? Op wie kan men zijn pijlen richten in een werkelijkheid waar niet-bestaand geld door een criminele organisatie met succes kan worden opgeëist, en waar dus de realiteit fictie is geworden, en fictie de realiteit? Erich Fromm:

Zolang er een openlijke autoriteit was, bestond er de mogelijkheid van conflict en van opstand, te weten tegen een irrationeel gezag. In het kader van het conflict met de geboden van het eigen geweten, in deze strijd met irrationele autoriteiten, ontwikkelde zich de persoonlijkheid en met name het zelfbewustzijn. Ik ontdek mijzelf omdat ik twijfel, protesteer en in opstand kom. Zelfs indien ik mij onderwerp en verslagen voel, ervaar ik mijzelf als 'Ik,' als de verslagene. Besef ik daarentegen niets van mijn onderwerping of opstandigheid, omdat ik door een anonieme autoriteit wordt geregeerd, dan verlies ik ook het zelfbesef om zodoende 'één van de velen' te worden, een deel van het 'Het.' 

Conformisme is het mechanisme waardoor het anonieme gezag werkt. Ik behoor te doen wat iedereen doet, en moet bijgevolg conformeren om niet anders te zijn, 'uit de toon te vallen.' Ik moet bereid zijn om met de veranderingen in het algemeen patroon mee te veranderen. Ik moet me niet afvragen of ik goed of slecht handel maar of ik aangepast ben, niet 'vreemd,' niet verschillend van de anderen. Het enige wat in mij blijvend is, is juist deze bereidheid tot verandering. Niemand heeft mij in zijn macht behalve de kudde waarvan ik een deel uitmaak en waaraan ik onderworpen ben. 

In deze onwerkelijke werkelijkheid treden Mak en de Makkianen op als herders van de kuddes. Zij leiden de meute zo frictieloos mogelijk naar haar einde. En net zoals zijn vader, de evangelisatie-predikant Catrinus Mak, geloofde dat het lot van de mens in handen lag van een hogere macht, zo gelooft zijn zoon Geert dat die hogere macht momenteel in Brussel is gehuisvest. Het determinisme is de kern van het geloof in een religie of een ideologische doctrine. De gewone burgers zijn dan slechts 'spectateurs sans le savoir.' Maar hoe minder de massamens een greep heeft op zijn eigen bestaan, des te groter is zijn angst en  haat tegen iedereen die demonstreert hoe wankel het bestaan van de kleinburger is. Dit verklaart ook waarom Geert Mak over de huidige vreemdelingenhaat kan zeggen: 'Ergens begrijp je het wel natuurlijk.' Let wel, dit 'ergens' ligt in de troebele drab van de vervreemding, waaruit negatieve emoties en vooroordelen als moerasgassen opstijgen. Meer later. 

Geert Mak: 'Ergens begrijp je het wel natuurlijk.' RIP