Ik kreeg het volgende opgestuurd van een vriendelijke lezer van mijn weblog:
Cadeautje van Charley
Dit artikel lees je gratis op Blendle. Graag gedaan! Wil je meer? Probeer dan 14 dagen gratis.
De geldstromen van Yoeri Albrecht en zijn Vereniging Veronica
Onderzoeksjournalistiek wordt steeds meer gesubsidieerd door ideële fondsen. Dat heeft ook een keerzijde: het maakt journalisten minder onafhankelijk. Bij de investeringen van Vereniging Veronica en andere fondsen waar Yoeri Albrecht in het bestuur zit, blijken er bijvoorbeeld veel geldstromen naar zijn eigen projecten te lopen. Maar konden we dat opschrijven?
Tekst Kim van Keken en Joost Ramaer. Beeld Robin Utrecht/ANP
Vrij Nederland
Dit verhaal begon niet als een journalistiek project, maar met een klein onderzoekje naar de liquiditeit van de Vereniging Veronica. Dat gebeurde op verzoek van de hoofdredacteur van Vrij Nederland, toen de voorzitter van die vereniging zich meldde als potentiële koper van dit blad.
Het kwam niet eens tot een kennismakingsgesprek, maar er waren ons wel dingen opgevallen waardoor we steeds vaker tegen elkaar zeiden: ‘Als het Veronica niet was geweest, dan hadden we dit allang opgeschreven.’ En dat ging aan ons knagen.
Zelfs wij – die ons erop voorstaan onafhankelijke vagebonden te zijn – lieten ons muilkorven door fondsen.
Dat voelde niet goed. Want dit verhaal toont aan hoe je met een vereniging van slapende leden, een uitstekend netwerk en een paar strategische bestuursfuncties bij fondsen een machtige positie kan krijgen. Geld is immers macht, ook – of misschien wel juist – in de media. Daarnaast laat het zien hoe machtig fondsen zijn geworden in een verschraald medialandschap, waar slechts enkele grote uitgevers en productiehuizen nog wat te zeggen hebben. Langzaamaan besloten we tóch journalistiek onderzoek te gaan doen. Publish and be damned, ook als het onszelf raakt. Bij dezen.
Kwetsbare positie
Op een vrijdag aan het einde van de middag gaat de telefoon van Joost Ramaer, een van de auteurs van dit artikel. Het is een goede bekende: de sociaal ondernemer Teun Gautier. Na wat koetjes en kalfjes – Gautier belt vanaf zijn zeilboot in de Rotterdamse Veerhaven – komt de aap uit de mouw: ‘Klopt het dat jullie onderzoek doen naar de Vereniging Veronica?’ Gautier is daar bestuurder, net als Yoeri Albrecht, directeur van het Amsterdamse debatcentrum De Balie, die de voorzitter is. Ramaer bevestigt dat, en voegt er meteen aan toe dat hij niets kan zeggen over een lopend onderzoek.
Gautier heeft een probleem met dat onderzoek, vervolgt hij. ‘Jij hebt subsidie van ons gekregen.’ Dat klopt. Vereniging Veronica heeft Spit, de coöperatie van onderzoeksjournalisten waarvan wij lid zijn, een jaar lang gesubsidieerd met een dikke twintig mille voor een serie mediakritieken van een van ons op het journalistenplatform Villamedia en in Vrij Nederland. Veronica wees een vervolgaanvraag begin maart af. ‘Ik ben een fan van jullie werk en heb mij er ook hard voor gemaakt,’ zegt Gautier. Dat wij nu onderzoek doen naar Veronica, ‘brengt mij in een kwetsbare positie’, vindt hij.
We hebben lang getwijfeld of wij dit verhaal moesten schrijven. De tientallen miljoenen euro’s van Vereniging Veronica kunnen ons in de toekomst goed van pas komen.
Een paar dagen later verhardt zijn toon, nadat wij een lange reeks vragen hebben gemaild aan Vereniging Veronica. In een e-mail laat Gautier ons weten ‘zich genaaid’ te voelen. Omdat de vereniging eerder een aanvraag van een van ons afwees, hebben de auteurs ‘naar mijn idee niet de onafhankelijkheid die een dergelijk onderzoek nodig heeft’, schrijft hij. Hij stuurt nog een aantal e-mails voordat hij onze vragen zal beantwoorden. ‘Dit is het soort revanchistische afreken-journalistiek waarmee het publieke domein naar de klote gaat.’
We hebben lang getwijfeld of wij dit verhaal moesten schrijven. Natuurlijk is het geen wraakactie omdat een tweede aanvraag is afgewezen – freelance journalisten krijgen zulke afwijzingen aan de lopende band. Maar we zijn wél kwetsbaar omdat we eerder geld kregen en, eerlijk is eerlijk, de tientallen miljoenen euro’s van Vereniging Veronica kunnen ons in de toekomst goed van pas komen.
Overigens is de interesse van Veronica in Vrij Nederland inmiddels danig bekoeld. ‘Met 6000 abonnementjes heb je het over de moeder en de tante van auteurs en de bibliotheken,’ laat Teun Gautier namens Veronica weten. ‘Vrij Nederland bestaat feitelijk niet meer en dat is heel verdrietig. Als bestuurslid van Veronica heb ik dan ook geen enkele interesse meer in de titel. Het kerkhof van gemismanagede titels is waar ze haar plek heeft gevonden.’
Relevante vragen
Eind mei stond er een Russische, door het Oekraïense leger buitgemaakte tank pontificaal op het Leidseplein in Amsterdam. ‘Het is een symbool van bezorgdheid, de democratie staat onder druk,’ zei directeur Yoeri Albrecht van De Balie daarover op donderdag 25 mei in de tv-talkshow Op1. Het nabijgelegen debatcentrum had, vertelde hij, allemaal schrijvers en denkers naar Nederland gehaald om te praten over ‘a culture of democracy’. De Amsterdamse burgemeester Femke Halsema hield eerder die dag een toespraak bij de tank.
‘Dit,’ zei Albrecht terwijl hij in de studio wees naar een foto van de tank, ‘is een gebaar van bezorgdheid over de democratie.’ De volgende dag verscheen er een filmpje op het linkse mediakanaal Left Laser. Wederom stak hij daar een monoloog af. De tank ‘symboliseert de overval op een democratie’ en ‘democratie is niet vanzelfsprekend’. Toen een journalist van Left Laser hem kritische vragen stelde, wilde Albrecht niet antwoorden. ‘Ik heb dingen te doen.’ Hij draaide zich om en liep weg. De journalist liep met hem mee en herhaalde zijn vragen, waarop Albrecht hem plotseling zijn microfoon probeerde af te pakken, met een korte worsteling tot gevolg. De ontluisterende beelden gingen als een lopend vuurtje door de mediawereld. Albrecht bood zijn excuses aan via Twitter. ‘Ik had nooit zo moeten reageren op deze journalisten,’ schreef hij.
De zeer relevante vragen van Left Laser verdwenen in het Circus Ophef van de Dag, en bleven daarmee onbeantwoord. ‘Hebben jullie geldstromen?’ En: ‘Wie betaalt dit project?’
Stamgast
De tentoonstelling van de tank maakte deel uit van het Forum on European Culture (FOEC), een meerdaags festival. ‘In een tijd waarin de toekomst van Europa onzekerder is dan ooit, komen kunstenaars en denkers van over de hele wereld samen in Amsterdam om van gedachten te wisselen over Europa en zijn toekomst,’ meldt de organisatie als missie op de site. De leiding berust bij Yoeri Albrecht, de creatief oprichteren directeur van het festival, dat vanaf 2016 iedere twee jaar plaatsvindt in de hoofdstad, met name in De Balie, founding partner en organisator van het FOEC, samen met DutchCulture.
Partner in de financiering is de Open Society Foundation. Van 2015 tot 2021 was Albrecht voorzitter van de adviesraad daar. Hoofdsponsor van het Forum is de European Cultural Foundation (ECF), die ‘het Europese sentiment wil versterken door culturele initiatieven te ontwikkelen en te ondersteunen’. Ook dit fonds is al vanaf het begin in 2016 partner van het Forum on European Culture. Albrechts vrouw Enrica Flores d’Arcais werkte van 2011 tot 2018 bij de ECF. Tot 2020 was ook het Gieskes-Strijbis Fonds een belangrijke sponsor van het Forum, het stortte bijna een miljoen euro. Albrecht is sinds 2013 bestuurder bij dit fonds.
Welkom in het uitgebreide netwerk van Yoeri Albrecht, waarin talloze mensen van naam en faam voorkomen.
Met prins Constantijn van Oranje-Nassau is hij al bevriend sinds hun gezamenlijke studietijd in Leiden. Daar studeerde Albrecht in 1992 af als historicus, om vervolgens door te reizen naar Oxford, waar hij drie jaar later nog een master behaalde, in European Politics. Inmiddels zit hij samen met prins Constantijn en Mabel van Oranje in een Europese denktank. Ook met Femke Halsema is hij al jaren close. Toen de burgemeester van Amsterdam in 2018 last had van opstandige studenten, belde zij naar De Balie van ‘haar vriend’ Yoeri Albrecht, vertelde zij aan de Volkskrant. Die regelde een zaaltje waar het universiteitsbestuur kon onderhandelen met de studenten. Halsema is een stamgast in het debatcentrum, waar zij ooit zelf heeft gewerkt, voordat zij de politiek inging voor GroenLinks.
Grote namen
Albrecht begon zijn werkende leven als journalist – van 1994 tot 2005 was hij algemeen en politiek verslaggever bij Vrij Nederland. Later maakte hij programma’s met Theo van Gogh en was hij presentator bij BNR Nieuwsradio en rtv-zender Het Gesprek. Tegelijkertijd plantte hij de kiem van zijn huidige loopbaan in de bestuurderswereld: van 2003 tot vlak na de heropening negen jaar later, na een jarenlang slepende renovatie en uitbreiding, was hij lid van de Raad van Toezicht van het Stedelijk Museum Amsterdam. De voorzitter was toenmalig ABN AMRO-topman Rijkman Groenink, tot de gewone leden behoorde ook studievriend Constantijn van Oranje.
Na een zelfverkozen periode van afzondering in Italië werd Albrecht in 2010 directeur van De Balie. Het debatcentrum was toen al jaren hip and happening, maar kampte met steeds terugkerende gaten in de begroting en een komen en gaan van directeuren. Onder Albrecht kreeg De Balie meer vaste grond onder de voeten. Gaandeweg zette hij ook de deuren en ramen open van wat jarenlang de exclusieve huiskamer van de hoofdstedelijke linkse elite was geweest. De Balie kreeg een eigen redactie, Live Journalism, die samen met partners als de Amsterdamse stadszender AT5 op onderzoek uitging naar hoofdstedelijke problemen als armoede en achterstallig onderhoud van huurhuizen. De onderzoeken resulteren in publicaties en theaterstukken. Samen met Leidseplein-buurman Ivo van Hove, artistiek directeur van Internationaal Theater Amsterdam, zette Albrecht nog een andere theaterserie op, Sign of the Times.
Onder Albrecht kreeg De Balie meer vaste grond onder de voeten.
Naast de gebruikelijke lokale en landelijke politici en opinieleiders introduceerde Albrecht ook grote buitenlandse namen in De Balie, zoals Francis Fukuyama, Zadie Smith, Thomas Piketty en Carles Puigdemont, de politicus die zich inzet voor een onafhankelijk Catalonië. Albrecht haalde ook omstreden binnen- en buitenlandse voorlieden van populistisch Nieuw Rechts binnen de muren. Tegen de vaak luide protesten bracht hij onvermoeibaar in dat een serieus openbaar debat niet zonder hen kan plaatsvinden.
Strikte scheiding
De expansie van De Balie valt niet los te zien van een tweede belangrijke functie die Albrecht in 2011, een jaar na zijn aantreden bij het debatcentrum, in de wacht wist te slepen. Hij werd voorzitter van de Vereniging Veronica. Veronica, de roemruchte omroep met die naam, bestond ten tijde van zijn benoeming allang niet meer. Na een wilde rit die bijna een halve eeuw had geduurd, van piratenzender naar een publieke en tenslotte commerciële omroep, was Veronica ten onder gegaan aan wanbeleid en foute keuzes. Dat blijkt uit ‘Herinnert u zich deze nog?’, een rijk geïllustreerd boek uit 2007, waarin radiomaker Arjan Snijders de kleurrijke geschiedenis van Veronica uit de doeken doet.
De verkoop van radio- en tv-uitzendrechten, en vooral van de tv-gids Veronica, jarenlang het grootste tijdschrift van Nederland met een betaalde oplage van meer dan een miljoen exemplaren per week, had een fortuin opgeleverd. Dat was achtergebleven in de Vereniging Veronica, zelf een restant van de periode dat de omroep nog deel uitmaakte van het publieke omroepbestel. De vereniging had haar functie in feite al verloren in 1995, toen Veronica een commerciële omroep werd, maar het is opeenvolgende bestuurders nooit gelukt om haar te ontbinden.
De doodsstrijd van de omroep Veronica werd ontsierd door een serie financiële debacles veroorzaakt door graaiende bestuurders. Dat nooit weer, dachten de nieuwe bestuurders van de resterende vereniging. Onder voorzitter Joris Hillebrand besloten zij begin eenentwintigste eeuw hun miljoenenerfenis te investeren in mediaprojecten en -organisaties in de geest van de oude, rebelse omroep Veronica. Zo stichtten zij de V-Academy, een opvolger van Club Veronica, waar de omroep ooit zijn eigen radio- en tv-makers opleidde. Ook financierden ze het boek van Snijders en werd persbureau ANP gekocht.
De doodsstrijd van de omroep Veronica werd ontsierd door financiële debacles veroorzaakt door graaiende bestuurders. Dat nooit weer, dachten de nieuwe bestuurders.
Verder brachten ze een strikte scheiding aan in de activiteiten, zodat bestuurders beter gecontroleerd konden worden door commissarissen. De vereniging kreeg nieuwe dochters. Veronica Merken beheerde de diverse licenties die bij de vereniging waren achtergebleven. V-Ventures werd de investeerder, die onder meer het ANP kocht, met een eigen directie, zodat het bestuur op afstand kwam te staan. Zo ontstond een, voor zover bekend, unieke figuur: een venture capital-firma met een vereniging als eigenaar.
De leden zijn de eigenaren van de vereniging, die minstens eens per jaar bijeenkomen op een algemene ledenvergadering.
Verschrompeld tot een formaliteit
In de gloriedagen van de omroep en nog lang daarna had de Vereniging Veronica meer dan een miljoen leden. Die waren verdeeld over zes landelijke rayons, met ieder hun eigen jaarlijkse ledenvergadering. Toen Veronica uit de ether verdween en ook de gids werd verkocht, liep het aantal leden snel terug, en daarmee ook de opkomst op de ledenvergaderingen.
Er zijn nu nog drie rayons over – Noord/Oost, Midden/Zuid en West – vertelt Eric Voigt. Deze oud-‘Veronicaan’ monsterde als jong broekie aan bij Club Veronica en werkte vervolgens twaalf jaar als tv-producer voor de omroep van die naam. Lang na zijn vertrek, in 2011, werd hij gevraagd voor de ledenraad, het hoogste besluitvormingsorgaan binnen de vereniging. ‘Ieder rayon kiest zijn eigen afgevaardigden naar die raad,’ legt Voigt uit. ‘Zij moeten iedere drie jaar herkozen worden en mogen er maximaal negen jaar in zitten.’ Zelf trad hij af in 2021. ‘Die termijnen zijn pas een jaar na mijn aantreden ingevoerd.’ Daarvoor was het niet ongebruikelijk dat leden van de ledenraad twintig of dertig jaar in functie bleven.
De algemene ledenvergadering is verschrompeld tot een formaliteit. De Veronica Superguide, zoals de voormalige rtv-gids tegenwoordig heet, heeft vandaag de dag nog 123.000 van zijn dikke miljoen abonnees over. Die zijn automatisch lid van de Vereniging Veronica. Maar de meeste abonnees weten dat niet eens, laat staan dat ze doorhebben dat de vereniging een pot geld beheert met tientallen miljoenen euro’s. De Superguide heeft al twintig jaar geen enkele band meer met de vereniging en is tegenwoordig eigendom van DPG Media. Leden die hun persoonsgegevens via de website van Vereniging Veronica opvragen bij de Superguide, krijgen antwoord van DPG, niet van de vereniging.
Die plaatst haar oproepen voor de jaarlijkse algemene ledenvergadering (ALV) nog wel in de Veronica Superguide, maar die ALV’s trekken nauwelijks leden meer, vertelt Eric Voigt. ‘De ALV wordt meestal gehouden in Amsterdam. Daar komen minder dan dertig leden op af. De ledenraad vergadert iedere twee maanden en heeft regelmatig contact met het bestuur.’
Wanneer de ledenraad samen met het bestuur vergadert en besluiten neemt, heet dat de Verenigingsraad. Voigt is zeer te spreken over Albrecht, die twaalf jaar na zijn aantreden nog altijd voorzitter is. ‘Yoeri heeft de structuur en organisatie geprofessionaliseerd.’
Gered
‘Yoeri heeft de structuur en organisatie geprofessionaliseerd.’
Van zijn voorgangers erfde Albrecht als voorzitter de persbureaus ANP en Novum, de eerste grote investering van V-Ventures, in 2010. Puur financieel was het een miskoop van jewelste. V-Ventures, en daardoor ook Vereniging Veronica, moest tientallen miljoenen euro’s afboeken op de waarde van ANP en Novum. Vooral hierdoor slonk het eigen vermogen van de vereniging van bijna 64 miljoen euro in 2010 tot 14 miljoen in 2017. Maar rendement is nooit het doel geweest, benadrukt Voigt. ‘Het ANP is een onmisbaar instituut voor de Nederlandse journalistiek dat al jaren werd uitgezogen door zijn grote afnemers: de omroepen en de dagbladuitgevers. Toen wij het overnamen, verkeerde het in grote problemen. Wij hebben het gered.’
De overname van ANP en Novum was tot stand gekomen onder Guido van Nispen. Hij was in 2007 directeur geworden van V-Ventures, omdat Veronica in hem de man zag die de nieuwe media-investeerder vorm kon geven. ‘Samen met de Telegraaf Media Groep had ik destijds een investeringsfonds, het Dutch Creative Industry Fund,’ vertelt hij. ‘Ik zat diep in het digitale universum.’ Persbureau ANP was old school media, maar paste toch in de strategie van V-Ventures, legt hij uit. ‘De vereniging had besloten dat de pioniersrol van de oude omroep Veronica niet langer nodig was. Die was allang overgenomen door tal van andere partijen. Het waren juist de traditionele media die onze steun nodig hadden. Zij hadden het zwaar in het digitale tijdperk.’
Bij de overname had het ANP een schuld van 25 miljoen euro, een erfenis van de private equity-investeerders van wie Veronica het persbureau had gekocht. Het veel kleinere Novum had het nog moeilijker, en ging later op in het ANP. Om deze teruggang in goede banen te helpen leiden, trad Van Nispen in 2012 af als directeur van V-Ventures, en werd hij directeur van het ANP. President-commissaris werd, eveneens in 2012, Yoeri Albrechts oude bekende Rijkman Groenink.
Vijf jaar later trad het duo weer af, net als alle andere commissarissen. ‘Het bestuur van Vereniging Veronica wilde V-Ventures zelf weer gaan leiden, en daarmee ook het ANP en de andere deelnemingen,’ vertelt Van Nispen. ‘Als directeur en commissarissen waren wij het daar niet mee eens. Wij hechtten aan de scheiding die ooit in de activiteiten was aangebracht.’ Dat om te voorkomen dat bestuurders hun eigen projecten zouden gaan financieren.
Een jaar eerder, in 2016, waren Veronica-veteranen Jan Hoogesteijn en Erik de Zwart weer eens bij een ledenvergadering. Jan Hoogesteijn was ooit zelf radiomaker bij Veronica, Erik de Zwart was jarenlang een van de bekendste Veronica-dj’s. De Zwart: ‘Ik heb Albrecht en zijn medebestuurders daar gevraagd wat zij dachten te gaan doen om de merknaam en het erfgoed van Veronica weer nieuwe inhoud te geven,’ vertelt hij. ‘Anders dan wat vaag gemompel kwam daar geen antwoord op. Dat is heel raar, want een van de vier statutaire doelstellingen van de vereniging is nog steeds: het promoten van Veronica.’
Wat later had De Zwart nog een één-op-één gesprek met Albrecht.
Toen dat ook niets opleverde, heeft hij zijn lidmaatschap van de Vereniging Veronica opgezegd. De Zwart: ‘Er werd niet naar mij geluisterd, dus had ik daar niets meer te zoeken. Maar ik zou nog steeds graag willen weten wat Albrecht en de zijnen doen met de Veronica-miljoenen. Want dat geld is niet van hen hè! Dat is van de leden!’
Onder Albrecht deed Veronica nog twee grotere investeringen, beide in 2015: de vereniging kocht 51 procent van The Post Online en 7,5 procent van NRC Media. The Post Online leverde eveneens louter verliezen op, die optelden tot zeker anderhalf miljoen euro. Alleen de deelneming in het goedlopende NRC Media, die in 2017 alweer werd verkocht, leverde vrijwel zeker winst op, al vertelt het jaarverslag niet hoeveel. Het verslag meldt wel wat het ANP opbracht, dat eveneens in 2018 werd verkocht (aan Talpa van John de Mol). In de tussenliggende jaren had de vereniging zoveel afgeschreven op haar investering dat de verkoop een boekwinst opleverde van twintig miljoen euro.
‘Ik zou nog steeds graag willen weten wat Albrecht en de zijnen doen met de Veronica-miljoenen. Want dat geld is niet van hen hè! Dat is van de leden!’
Gulle gever
Dankzij de boekwinst op de verkoop van het ANP veerde het danig verschrompelde eigen vermogen van Vereniging Veronica in 2018 weer op tot 33,4 miljoen euro. In 2021, het laatste jaar waarvoor een jaarrekening is gedeponeerd, was dat 41,5 miljoen euro. Dat is nog altijd 22,5 miljoen minder dan in 2010. Op de eigen website omschrijft Vereniging Veronica haar missie als media-investeerder als het ‘bestormen, versterken en vernieuwen van de journalistieke sector’.
Welke Veronica-deelnemingen renderen en welke niet, is niet te achterhalen. De website vermeldt daar niets over, net zo min als de jaarverslagen – die bevatten vanaf 2017 nog maar summiere informatie. Professionele investeerders worden doorgaans gecontroleerd door professionele aandeelhouders, ook als ze geen winstdoelstelling hebben. Vereniging Veronica heeft geen raad van toezicht. Albrecht en zijn medebestuurders staan alleen onder controle van de ledenraad, en die bestaat uit onbezoldigde amateurs – betrokken en goedwillende amateurs, dat wel.
Zo krijgen de bestuurders maximale ruimte, en die benutten zij ook. Waar het vorige bestuur zichzelf bewust op afstand zette, zitten Albrecht & co boven op het investeringsfonds. ‘Het bestuur voert tevens de directie en is zowel bestuurlijk als uitvoerend verantwoordelijk,’ meldt Albrecht. Daar zitten goede kanten aan, die herinneren aan de pioniersgeest die de omroep Veronica ooit kenmerkte. De vereniging staat bekend als een snelle en gulle gever van steun aan vooral buitenlandse journalisten die vanwege hun werk onder autoritaire regimes in de problemen komen. De bestuurders zijn niet gebonden aan de trage en omslachtige procedures die veel andere non-profit-organisaties hanteren voordat ze met geld over de brug komen.
‘In het kader van onze missie helpen we onder andere gevluchte Russische en Afghaanse journalisten hun eigen mediakanalen op te starten,’ aldus Albrecht in zijn antwoorden op onze vragen. ‘Ook investeren we met geld en kennis in verschillende onderzoeksplatformen, hebben we het WOB/WOO-platform gesteund om van de grond te komen en hebben we de European Press Prize helpen grondvesten. Dat doen we met veel plezier en in het besef dat het belangrijk is om de pers te ondersteunen in zijn maatschappelijke functie.’
Belangenverstrengeling
Maar er is ook een keerzijde. De European Press Prize, een initiatief van Albrecht uit 2012, is een serie prijzen die jaarlijks wordt uitgereikt, en waarvoor journalisten uit 46 Europese landen in aanmerking komen, inclusief Rusland en Belarus. De EPP-prijzen zijn bedoeld als ondersteuning voor kwaliteitsjournalistiek, ‘van vitaal belang voor gezonde democratieën’, maar ook in de knel geraakt door ‘een veranderende markt die onder steeds hogere druk staat, en fragiele persvrijheid,’ zoals de organisatie haar missie omschrijft.
Waar het vorige bestuur zichzelf bewust op afstand zette, zitten Albrecht & co boven op het investeringsfonds.
De EPP telt inmiddels dertien internationale sponsors, waaronder The Guardian Foundation, Thomson Reuters Foundation en Stichting Democratie en Media.
Sponsor van het eerste uur was Vereniging Veronica, die sindsdien jaarlijks bijdraagt – in 2022-2023 was dat tachtig mille, op een totale EPP-begroting van ruim drie ton. Albrecht presenteert zich als oprichter van de EPP en noemt de prijs in interviews doorgaans een initiatief ‘van naam en faam’ van De Balie, waardoor vooral zijn debatcentrum deelt in het prestige.
De Vereniging Veronica houdt inmiddels kantoor in het pand van De Balie aan het Kleine Gartmanplantsoen 10 in Amsterdam, een zijtak van het Leidseplein. Ook al heeft de vereniging niets te maken met het debatcentrum, behalve dan dat Albrecht voor beide organisaties werkt. En steeds vaker laat de Balie-directeur zijn eigen projecten sponsoren door organisaties die hij zelf helpt besturen – de Open Society Foundation, het Gieskes-Strijbis Fonds en dus Vereniging Veronica.
Fondsen in Nederland (FIN) is een belangenvereniging van fondsen en stichtingen, gevestigd in Den Haag, die in 2017 een eigen Code Goed Bestuur publiceerde. Alle aangesloten organisaties, waaronder het Gieskes-Strijbis Fonds, hebben zich aan deze code geconformeerd. Volgens de code moeten bestuurders bij hun aantreden hun nevenfuncties opgeven aan hun medebestuurders en eventuele toezichthouders. Vragen zij bij hun fonds of stichting subsidie aan voor een project waarbij zij zelf zijn betrokken, dan moeten zij hun belangenconflict nogmaals melden. Vervolgens dienen zij zich te onthouden van de beraadslaging en besluitvorming over die aanvraag.
‘Inmiddels is die hele procedure een wettelijke verplichting,’ zegt FIN-directeur Siep Wijsenbeek. ‘Hij is opgenomen in de Wet bestuur en toezicht rechtspersonen (WBTR) uit 2020, en staat nu ook in het Burgerlijk Wetboek.’
De bestuurders van Vereniging Veronica nemen deze regels in acht, benadrukt Albrecht in zijn antwoorden. ‘De schijn van persoonlijke belangenverstrengeling wordt indachtig de WBTR vermeden.’
Hoe goed deze waarborg werkt, is ‘casus-afhankelijk’, zegt Wijsenbeek. ‘Het begint met transparantie.’
Naar eer en geweten
Steeds vaker laat de Balie-directeur zijn eigen projecten sponsoren door organisaties die hij zelf helpt besturen – de Open Society Foundation, het Gieskes-Strijbis Fonds en dus Vereniging Veronica.
Die transparantie is er nauwelijks. Op de sites of in de summiere jaarrekeningen van de Vereniging Veronica, De Balie en het Gieskes-Strijbis Fonds staan de nevenfuncties van Albrecht niet vermeld. De Balie-directeur werd in 2013 bestuurder bij dit fonds. Twee jaar later benoemde dit bestuur een nieuwe directeur: Tino Wallaart, een oude bekende van Albrecht met wie hij jaren werkte bij Vrij Nederland.
‘Wallaart is aangesteld na een externe sollicitatieprocedure,’ zo meldt desgevraagd Leendert van Driel, de voorzitter van het Gieskes-Strijbis Fonds, het fonds waar onze collega’s van de coöperatie Spit ook geld van krijgen. Het bestuur stelde een functieprofiel op, waarna een sollicitatiecommissie waar Albrecht niet in zat, de gesprekken met de kandidaten voerde, en uiteindelijk Wallaart aan het bestuur voordroeg ‘als voorkeurskandidaat’. Dat Albrecht en Wallaart elkaar goed kenden, ‘was alle betrokkenen toentertijd bekend,’ aldus Van Driel.
Eveneens in 2015 vroeg De Balie 362 duizend euro aan bij het Gieskes-Strijbis Fonds voor het eerste Forum on European Culture – en kreeg dat bedrag ook. Het fonds maakte daarna nog eens twee keer ruim drie ton over aan het Forum on European Culture, van zijn eigen bestuurder Yoeri Albrecht. Het Gieskes-Strijbis Fonds is ‘trots op het feit dat wij een rol hebben mogen spelen’ in de realisering van het Forum, zegt Van Driel. ‘Het was eind 2015 ook een duidelijk uitvloeisel van het nieuwe meerjarenbeleid’ van het fonds, dat mede door Albrecht was opgesteld. Albrecht was niet aanwezig bij de besluitvorming over de toekenning van de subsidie aan het Forum.
Het Gieskes-Strijbis Fonds wacht niet ‘passief’ op steunaanvragen om die vervolgens toe of af te wijzen, zegt Van Driel. ‘Veel eerder is er sprake van een initiërende, ondernemende aanpak, waarbij het Fonds organisaties uitdaagt om projecten te ontwikkelen.’ De bestuurders bespraken destijds ‘indringend’ of ‘een in aard en omvang vergelijkbaar project’ als het Forum ‘uitgevoerd zou kunnen worden door een andere partij dan de projectorganisatie van De Balie en DutchCulture’. Van Driel: ‘Met onze kennis van het speelveld van maatschappelijke en culturele instellingen was ons antwoord destijds naar eer en geweten: nee.’
Gebrek aan transparantie
Hadden de Gieskes-Strijbis-bestuurders de drie aanvragen voor het Forum van hun medebestuurder Albrecht – in totaal bijna een miljoen euro – wel met goed fatsoen kunnen afwijzen zonder de werksfeer in hun bestuur blijvend te verstoren? FIN-directeur Siep Wijsenbeek doet geen uitspraken over zulke individuele gevallen. In zijn algemeenheid wil hij er wel dit over zeggen: ‘Goede bestuurders richten zich op het belang van hun instelling, niet op de onderlinge verhoudingen in hun bestuur. Bestuurders moeten stevig zijn, én: niet te lang blijven zitten.’
De tijd dat Albrecht voor snelle bestuurswisselingen was, is voorbij sinds hij directeur van De Balie is, zei hij in 2015 in het magazine Ons Amsterdam. ‘Ik zie De Balie als een mooie oude auto waarvan het chroom weer blinkt. Ik wil nu nog weten hoe hárd hij kan rijden en waar hij uit de bocht vliegt. Het leiden van een culturele vrijplaats moet je echt in je vingers krijgen. Ik wil iets zorgvuldig opbouwen.’
Inmiddels is hij dertien jaar directeur van De Balie. Bij Veronica hanteert hij alweer twaalf jaar de voorzittershamer. Bestuurders bij de vereniging kennen een termijn van drie jaar, antwoordt Albrecht, maar mogen worden herbenoemd. Hoe vaak, blijft een raadsel, maar, zegt Albrecht nu, dat zal worden aangepast.
Het huidige bestuur van Veronica is sinds 2017 niet meer gewisseld. Daarvoor wel, en snel ook, met name de penningmeesters. Albrecht en de zijnen wuiven die eerdere wisselingen weg. Zo zou bestuurslid en interim-penningmeester Marjolijn van Oordt volgens hen zijn opgestapt omdat ‘zij besloot te emigreren naar het buitenland’. ‘Ik herinner me niet dat ik naar het buitenland ben verhuisd ooit,’ reageert Van Oordt ironisch. ‘Maar wel goed om te weten op zich over mezelf.’
Het Gieskes-Strijbis Fond maakte in totaal bijna een miljoen euro over aan het Forum on European Culture, van zijn eigen bestuurder Yoeri Albrecht.
Het gebrek aan transparantie maakt Vereniging Veronica oncontroleerbaar voor buitenstaanders, én voor de leden, die zelf ook geen reglementen, investeringsstrategieën of notulen te zien krijgen.
‘Jullie hebben echt helemaal niks,’ zei bestuurder Teun Gautier in zijn eerste reactie op onze vragen. Op 20 juni beloofde hij dat Vrij Nederland de ‘notulen en alles’ mocht inzien. Op het moment van schrijven, bijna een maand later, hebben we nog niets gezien.
Netwerkcorruptie
Good governance komt aan op sterke schouders, geholpen door regelmatige wisselingen van de wacht, en op transparantie. Maar Willeke Slingerland, lector Weerbare Democratie aan de Saxion Hogeschool, betwijfelt of dat volstaat. ‘Die onthoudingsbepaling is een juridisch construct,’ vindt ze. ‘Het eigen netwerk van bestuurders is meestal sterker dan zulke regels.’
Slingerland waarschuwt al enige tijd publiekelijk voor wat zij ‘netwerkcorruptie’ noemt.
Ze omschrijft dat als ‘een fenomeen waarin mensen die elkaar kennen, op lokaal of op nationaal niveau, een exclusief netwerk vormen dat anderen uitsluit’. De leden zijn ‘zeer loyaal en solidair en laten geen kritiek toe’.
Tekenend is de tweet die Teun Gautier stuurde, nadat Albrecht de verslaggever van Left Laser letterlijk de mond had willen snoeren. ‘Yoeri Albrecht werkt knetterhard om in dit verwarde land de kunsten en het debat nog enigszins vitaal te houden’, schreef hij over zijn voorzitter bij Veronica. ‘Zijn uitval is niet goed, maar er is ook een grens aan zuigend, oppervlakkig getreiter onder het mom van journalistiek.’
Het gebrek aan transparantie maakt Vereniging Veronica oncontroleerbaar voor buitenstaanders, én voor de leden, die ook geen reglementen, investeringsstrategieën of notulen te zien krijgen.
De solidariteit van bestuurders onderling zet democratische waarden als ‘openheid, transparantie, eerlijkheid en toegankelijkheid’ op losse schroeven, betoogt Slingerland. ‘Vandaar het woord corrupt,’ zegt zij. ‘De netwerken ontstaan onbewust en organisch, over lange tijd, waarin ze steeds sterker worden.’
Bestuurders van non-profitorganisaties zijn extra kwetsbaar, denkt zij, omdat ze zichzelf zien als onbaatzuchtige idealisten. Ze zijn uit het oog verloren hoe zij elkaar de beste baantjes toespelen en cruciale informatie delen die voor de buitenwacht geheim blijft. ‘Door de gevestigde informele netwerken is er geen gelijk speelveld,’ aldus Slingerland in een recent Twitter-draadje. ‘Zelfs de meest doorgewinterde bestuurders, ambtenaren en overige professionals zien netwerken enkel als iets positiefs’, zo was haar opgevallen nadat zij ‘in zes maanden 48 lezingen’ over netwerkcorruptie had gegeven. ‘De zuilen van weleer kenden een zekere legitimering, transparantie en waren geworteld in de samenleving. De informele netwerken van nu zitten onvoldoende in de haarvaten van de samenleving, er wordt geen ruchtbaarheid aan gegeven. Hun invloed is groot, maar zonder dat deze gelegitimeerd is.’
Coöptatie
In 2020 stond Albrecht op nummer 45 van De Volkskrant Top 200 van invloedrijkste Nederlanders. Acht jaar daarvoor vertelde hij in diezelfde krant dat hij als jongere door de elite was gevraagd erbij te komen. ‘Ik had als student in Leiden wat dingen gedaan, zoals mensen benaderen voor een bestuur, dat zal een rol hebben gespeeld.’ Hij gaf zijn eigen visie op het old boys network waartoe hij inmiddels zelf behoorde: ‘Formeel of informeel kennis laten maken, zo werkt het nog steeds. Als er een nieuwe elite in de maak is, komt die ook weer via coöptatie tot stand, natuurlijk.’
In de antwoorden op de vragen van Vrij Nederland antwoordt Albrecht deels als Balie-directeur. ‘Er wordt van mij als artistiek en algemeen directeur verlangd en gevraagd dat ik mijn kennis en dus ook mijn kennis van personen inzet voor het programma en de initiatieven van De Balie. Ik doe dat al jaren met volledige inzet en soms ook met enig resultaat.’
In de antwoorden namens Veronica maakt hij zijn eigen rol en netwerk aanzienlijk kleiner. Zo reageert hij ‘namens het bestuur en de ledenraad van Vereniging Veronica’ schriftelijk op de meer dan dertig vragen die Vrij Nederland hem voorlegde. Maar zijn brief is alleen ondertekend door de vier bestuurders van Veronica. Bij doorvragen laat Albrecht weten dat hij abusievelijk had vermeld ook namens de ledenraad te spreken. Uit privacyoverwegingen wil Albrecht niet de namen van de zeven leden van de ledenraad geven. Albrechts antwoorden op onze vragen zijn even uitvoerig als weinig concreet.
Ook de jaarverslagen van De Balie bevatten steeds minder informatie. Het debatcentrum moet het hebben van zijn publiek, en van de omzet uit zijn café en restaurant – zo’n twee miljoen euro, in een goed jaar. Net als theaters en bioscopen had De Balie zwaar te lijden tijdens de corona-lockdowns, maar daarvoor ontving het centrum ruime steun van de overheid. Bovendien zit het sinds 2021 in de ‘basis-infrastructuur’ van onmisbaar geachte gesubsidieerde culturele instellingen. Sindsdien groeiden de subsidies van het Rijk en de gemeente tot ruim één miljoen euro per jaar. Daarnaast krijgt het debatcentrum nog eens anderhalf miljoen euro van instellingen zonder winststreven – van fondsen en verenigingen dus. Toch heeft De Balie inmiddels 2,6 miljoen euro aan schulden. Omdat De Balie ANBI-plichtig is, moet ze jaarrekeningen publiceren. De Balie beperkt zich daarbij tot een A4’tje waarin slechts zaken als schulden en reserves staan. Volgens Albrecht vloeien de schulden vooral voort uit de corona-periode.
Hobbypotjes
Anders dan Veronica heeft De Balie wél sterke schouders, in de vorm van een stevige raad van toezicht. Voorzitter is Mirjam van Praag, tot september voorzitter van het College van Bestuur van de Vrije Universiteit in Amsterdam, en hoogleraar Ondernemerschap en Leiderschap aldaar. Toch schiet ook hier de transparantie tekort. In het beleidsplan 2017-2020 staat bijvoorbeeld dat De Balie actief samenwerking zoekt met organisaties als de European Cultural Foundation. Wat er niet in staat, is dat Albrechts vrouw in die periode fulltime werkte bij deze ECF. Tot oktober 2018 was zij onder meer verantwoordelijk voor ‘partnerships’ zoals met De Balie, aldus haar LinkedIn-profiel. ‘Dat een vrouw van een bestuurslid werkzaam is (geweest) bij een organisatie waarmee enige vorm van samenwerking bestaat,’ antwoordt Albrecht namens Veronica (niet namens De Balie), ‘is niet in strijd met welke regel dan ook, zolang en in zoverre er geen belangenverstrengeling bestaat. Hier is en was geen sprake van.’ Als directeur van De Balie antwoordt hij ons weer anders. ‘Als hoofd Ontwikkeling en curator is Enrica niet verantwoordelijk geweest voor de samenwerking tussen het ECF en het Forum on European Culture. Het besluit tot samenwerking kon zij niet nemen.’
Bestuurders van non-profitorganisaties zijn extra kwetsbaar, omdat ze zichzelf zien als onbaatzuchtige idealisten.
Ook het baanbrekende datajournalistieke onderzoeksplatform Bellingcat werkt samen met De Balie. Ook bij Bellingcat zit Albrecht in het bestuur. Zo bezien is er niet één bestuursfunctie die hij niet inzet om zijn eigen prioriteiten te helpen realiseren. Vereniging Veronica en de fondsen die hij helpt beheren, zijn hobbypotjes geworden voor zijn Balie-projecten. Het geeft Albrecht veel macht in de journalistieke wereld.
Sinds 2017 subsidieert de overheid onderzoeksjournalistiek met vijf miljoen euro per jaar. Zoals zo vaak heeft deze publieke funding tot gevolg gehad dat ook steeds meer private non-profit-partijen, zoals het Gieskes-Strijbis Fonds, geld zijn gaan geven aan onderzoeksjournalistiek. Op zich is dat een goede ontwikkeling, met als voorlopig resultaat een ongekende bloei van de Nederlandse onderzoeksjournalistiek. Maar die afhankelijkheid maakt journalisten en hun opdrachtgevers ook kwetsbaar voor beïnvloeding door de geldschieters. Zoals dit verhaal laat zien.
Het bericht De geldstromen van Yoeri Albrecht en zijn Vereniging Veronica verscheen eerst op Vrij Nederland.
De Balie beperkt zich tot een A4’tje waarin slechts zaken als schulden en reserves staan.
De afhankelijkheid maakt journalisten en hun opdrachtgevers kwetsbaar voor beïnvloeding door de geldschieters.
