stan van houcke: Gerri Eickhof van het NOS-Journaal 6

maandag 21 februari 2011

Gerri Eickhof van het NOS-Journaal 6

Gerri Eickhof. Verdiep je in de Arabische wereld in plaats van je op te stellen als een of andere sportverslaggever!

Fatima Mernissi "Islam en democratie"

Dit boek, dertien jaar geleden verschenen, is nog altijd zeer lezenswaardig. Het is dan ook terecht nog steeds als pocketboek verkrijgbaar.
Mernissi onderzoekt het conflict tussen islam en democratie. Anders dan de achterflap suggereert, is dat conflict niet 'gestoeld op angst voor het vreemde Westen' (punt). Het is wel die angst, maar dan voor de 'westerse' waarden in moslims zelf: angst om ruimte te geven aan individualiteit, de eigen mening (raj) en aan hun eigen verbeeldingskracht (chajal).
Door heel het boek heen wordt vaak verwezen naar de toen recent gevoerde Golfoorlog en de woede over de gevoelde vernederingen in Arabische landen en vraagt men zich af "waarom de anderen zo sterk zijn en wij zo zwak". Zij laat het niet bij makkelijk afgeven op het Westen en verwijt de achterstand aan de verkeerde keuzes van de despotische Arabische overheden die veel geld verkwisten aan dure bewapeningen in plaats van te investeren in onderwijs en goede voorlichting over het Handvest van de Verenigde Naties en het volk gelegenheid te geven tot deelname in democratie. Net als sommige Ottomaanse intellectuelen na het echec bij Wenen zich afvroegen "Wat deden wij verkeerd", vraagt zij zich dat af in deze tijd. En voor haar is het succes van het Westen de spiegel voor wat er in de islamitische landen van het begin af verkeerd is gegaan: de individuele mening leidde in deze landen tot nu toe altijd tot onderdrukking en geweld. De poorten van de idjtihad, van het persoonlijk initiatief (uitgaan van de rede en de eigen mening), werden gesloten en blinde gehoorzaamheid (taa) aan de religieuze leider en despoot werd geëist. Zij geeft voorbeelden van die strijd, bijvoorbeeld het vermoorden van onafhankelijk denkende soefi's. Een korte periode hadden de Moetazilieten, die uitgingen van de rede, ruimte, maar al snel werden onafhankelijk denkenden en vrijdenkers veroordeeld als ongelovige (kafir) en atheïst (moelhid); het begrip sjaria kwam centraal te staan en dat heeft tot heden het democratisch proces tegengehouden. Gehoorzaamheid aan de leider (en aan de mening van de groep) is steeds verbonden aan eerbied voor de religie, en elke kritiek op de leider werd geduid als afwijzing van de islam. De vrijheid werd opgeofferd om de eenheid te bewaren. Maar er is altijd een kritische oppositie gebleven.

Ze wijdt een hoofdstuk aan het Handvest van de verenigde Naties, waarin art 18 het met de islamitische gehoorzaamheid strijdige "Een ieder heeft recht op vrijheid van gedachte, geweten of godsdienst; dit recht omvat tevens de vrijheid om van godsdienst of overtuiging te veranderen etc." Zij spreekt er schande over dat de Islamitische landen dit Manifest wel ondertekenden, maar niet toepasten. Zij vindt: "Net als het christendom en het jodendom kan de islam de wereldlijke staat overleven en zal hij, eenmaal ontdaan van zijn dwangmiddelen, net als deze religies een vernieuwing kennen waarin meer plaats is voor spiritualiteit."(p 116-7)

In het tweede deel behandelt ze dezelfde thema's nóg een keer vanuit iets andere invalshoeken. Zij maakt duidelijk hoe diep verankerd in de islam de afwijzing is van de vrijheid van denken en de vrijheid een eigen religie te kiezen. Dat wás nu juist de islam: de onderwerping aan de Ene (het opgeven van shirk, dat is van de vrijheid eigen godheden te kiezen), in ruil waarvoor er vrede kwam en een einde aan de onwetendheid van de djahilija.
Het artikel van het Handvest van de VN over de vrijheid z'n godsdienst te kiezen, roept voor de moslims deze shirk weer op. Hierin ligt volgens Mernissi het echte conflict tussen islam en democratie. Dit probleem vergt een filosofische discussie die vijftien eeuwen lang werd tegengehouden door de paleisbeulen. Ook het begrip vrijheid (al-hoerrija) heeft in de moslimcultuur die individualiteit en verbeeldingskracht vreest, een dubbele betekenis, omdat het verbonden bleef met de anarchie van de djahilija.
Dé hoofdoorzaak voor de gedesoriënteerdheid en de economische verslagenheid van de Arabische wereld is voor Mernissi haar ondemocratisch karakter, haar vrees voor oppositie, voor het individu en voor het bestaan van verschillende van meningen.

Na enige in mijn ogen van het hoofdthema afleidende intermezzi over de godinnen al-Laat, Manaar en al-Oeza en over de onderworpenheid aan de moderne (Westerse) tijdrekening, volgt een indrukwekkend laatste hoofdstuk over de "doorbraak naar de vrijheid" van vrouwen in de islamitische landen, die in zo grote getale universitaire onderwijs volgen en doceren en schrijven.
Ze eindigt met een oproep aan het Westen om in de relatie met Arabische landen echt te kiezen voor en te handelen naar de eigen, nee de universele beginselen.
We weten inmiddels hoe weinig daarvan terecht is gekomen...

Een plezierig leesbaar boek, waarin de lezer veel te weten komt over belangrijke aspecten van de islam. Fatima Mertnissi gebruikt vele fundamentele begrippen en licht deze toe in heldere en zinvolle betogen die ze zo nu en dan doorspekt met interessante verhalen en anekdotes.
Dit boek is - juist ook in deze tijd - nog altijd een aanrader voor wie echt iets wil begrijpen van de crisis waarin vele moslims en hun islam zich bevinden.

Fatima Mernissi, Islam en democratie. De angst voor het moderne, Uitgeverij De Geus, Breda, 1993

LINKS

foto van weblog van Anja Meulenbelt http://anjameulenbelt.sp.nl/weblog/

Website van Fatema Mernissi

Informatie over Fatima Mernissi op Wikipedia

Verkrijgbare boeken van Fatima Mernissi

Artikel van Fatima Mernissi "The Satellite, the Prince, and Scheherazade : The Rise of Women as Communicators in Digital Islam" (ook verschenen in Religie en moderniteit)

Mernissi experienced an upheaval in her thinking. Yet despite the merits of the nationalists who allowed women to get an education, Mernissi admitted that many ideas of Arabic nationalism are still to be accomplished. Polygamy is not yet forbidden, women cannot achieve equal status and democracy has not yet become established in the Arab world.
Fatima Mernissi: Rebel for the Sake of Women. Article by Nong Darol Mahmada, Published: 10/12/2003

Mernissi, Al-Azm, Soroush "Religie en moderniteit

De Marokkaanse sociologe Fatima Mernissi, de Syrische cultuurfilosoof Sadik Al-Azm en de Iraanse filosoof Abdulkarim Soroush ontvingen op 4 november 2004 (twee dagen na de moord op Theo Van Gogh) in Amsterdam de prestigieuze Erasmusprijs. Het was "de eerste keer sinds de oprichting van de Stichting door prins Bernhard in 1958 dat de prijs gaat naar drie cultuurdragers uit het islamitische cultuurgebied. Door hun open en kritische opstelling, en hun verlichte denkbeelden over godsdienst en samenleving, sluiten ze goed aan bij het gedachtegoed van Erasmus, de naamgever van de prijs," aldus directeur van de Stichting Praemium Erasmianum, Max Sparreboom, in zijn inleiding op dit boek dat hij in overleg met de laureaten uit hun werk samenstelde: van elk van hen twee essays.
De stukken verschillen vooral wat stijl betreft erg van elkaar. Inhoudelijk zijn het verademend vrijdenkend/kritische stukken. Fatima Mernissi leest heel vlot daar zij tamelijk anecdotisch schrijft en zich duidelijk tot een breed publiek richt. Abdulkarim Soroush schrijft heel doorwrocht en tamelijk abstract, zodat hij wat moeilijker te volgen is. Het best, gedegen en goed leesbaar zijn de stukken van Sadik Al-Azm.
Van Fatima Mernissi, Marokkaanse sociologe, verbonden aan de Université Mohammed V in Rabat, zijn bij uitgeverij De Geus al veel boeken in het Nederlands verschenen: 'Achter de sluier', 'Islam en democratie', 'De politieke harem', 'Sultanes', 'Vrouwen in Marokko aan het woord', 'Het verboden dakterras' en 'De Europese harem'.
In 'De cowboy of Sindbad? Wie zal de winnaar zijn in de globalisering?' in deze bundel bespreekt ze twee houdingen tegenover vreemdelingen: Sindbad de zeereiziger en handelaar treedt vreemdelingen open tegemoet. Hij is niet vast gevestigd in één plaats en moet met vreemdelingen communiceren. Hiertegenover de cowboy voor wie vreemdelingen potentiële veedieven zijn tegenover wie hij de aan zijn hoede toevertrouwde veestapel moet verdedigen. De gevonden tegenstelling doet enigszins gekunsteld aan, daar zij zo de 'cowboy' Bush in haar beschouwing kan betrekken.
Zij haalt o.a. de 14e eeuwse historicus Ibn Khaldoen wiens familie in de 13e eeuw uit Spanje was verdreven. Deze Khaldoen wijtte het verval van de Arabieren niet aan de superioriteit van hun vijand, maar aan het feit dat zij hun kinderen niet meer de kunst van de polemiek (djadal) leerden, het gebruik van woorden om de tegenstander te overtuigen en een rationele en wetenschappelijke benadering van de wereld te bevorderen.
In haar tweede stuk, De satelliet, de prins en Sheherezade. De opkomst van vrouwen als communiceerders in de digitale islam", behandelt Mernissi de komst van talrijke satellietschotels in de Arabische wereld, waarbij met name jonge, goed opgeleide vrouwen op vele sleutelposities zitten. Het succes van al-Jazeera is juist te danken aan de vrijheid die programmamakers en gasten genieten, waardoor ze geloofwaardige communiceerders kunnen worden. En vooral zou de vraag aan de orde zijn waarom de Arabieren niet meer kunnen communiceren zoals hun vroege voorouders. Volgens haar is het vermogen tot dialoog een overlevingsstrategie voor iedere wereldburger geworden. Volgens haar begrijpt men allerwege "dat de macht zal komen te liggen bij communicatieexperts voorzien van satellieten."
Over het eerste essay van Sadik Al-Azm "De duivelsverzen post festum: mondiaal, lokaal, literair" kan ik heel kort zijn: buitengewoon interessant om de affaire Salman Rushdie nog eens opgerakeld en gedocumenteerd te zien. Sadik Al-Azm blies indertijd sterk zijn partij mee en heeft over die zaak heel veel bijgehouden. Interessant om te lezen dat de 'fatwa' van Khomeini eigenlijk helemaal geen fatwa was. Een boeiende, leerzame analyse van een groot bewonderaar van Rushdie, zoveel is duidelijk. De Duivelsverzen beschouwt hij als hét boek van de globalisering.
Ook het tweede essay van Sadik Al-Azm, Islam en secularisatie, is helder, boeiend en trefzeker. Tegenover degenen die beweren dat de islam niet vatbaar is voor secularisatie, laat hij de realiteit zien. Het antwoord op de vraag of de islam in staat is tot secularisatie is voor Al-Azm tweeledig: alleen naar de leer gekeken, dus dogmatisch gezien is de islam daar niet toe in staat, in werkelijkheid dus historisch gezien wel. Secularisatie van de islamitische samenlevingen is onvermijdelijk. Hij wijst erop dat "in de maatschappij, economie, staat, cultuur en wetgeving van belangrijke islamitische landen als Egypte, Irak, Syrië, Algerije en Turkije bijna niets meer volgens islamitische voorschriften wordt gedaan, volgens de sjarie'a wordt bestuurd of volgens theologische doctrines en/of leerstellingen functioneert." De facto wordt een functionele scheiding tussen staat in godsdienst in stand gehouden. "Buiten de sfeer van eigen status, individueel geloof en persoonlijke godsvrucht of goddeloosheid is de rol van de islam zonder twijfel teruggedrongen naar de rand van het openbare leven. Met andere woorden, kijk in elk van deze landen maar eens naar fabrieken, banken, markten, het officierenkorps, politieke partijen, het staatsapparaat, scholen, universiteiten, laboratoria, rechtbanken, kunsten of media, en je zult al snel zien dat er nog maar zeer weinig van religie valt te merken." Aldus de nuchtere kijk van Sadik Al-Azm.
Hoe anders laat Soroush zich lezen. In zijn dankwoord bij het in ontvangst nemen van de Erasmusprijs zei Soroush: "I try to emancipate the spirituality from the cage of the official organized religions. As for masses who seek the spirituality within an organized religion I offer a more tolerant interpretation thereof." Dit lijkt duidelijker dan de twee stukken die van hem in deze bundel opgenomen zijn. In De betekenis en essentie van secularisme stelt hij dat secularisme vaak wordt beschouwd als een bewuste poging om religie buiten wereldse zaken te houden, maar seculiere regeringen zijn niet per se tegen religie maar baseren hun legitimiteit of hun activiteit niet meer op religie. Secularisme ziet hij ontstaan uit twee bronnen: de van de Griekse filosofie overgenomen rationaliteit en het moderne wetenschappelijke denken waarmee eerst in de natuur werd geïntervenieerd en vervolgens in de sociale en politieke werelden, waarbij geen God en religie meer nodig was. We zitten met praktische en theoretische problemen, omdat wij geleidelijk aan in onze omgang met materiële zaken het moderne tijdperk zijn binnengetreden, terwijl onze denkbeelden achter zijn gebleven. Hij gaat uitvoerig in op de oude en de moderne natuurfilosofie en op de toegenomen groei van de menselijke kennis. Secularisme ziet hij als: alles staat open voor kritiek. De tweede bron van secularisme ziet Soroush in diepgaande veranderingen in de betekenis en relatie van rechten en plichten. Rechten gaan tegenwoordig boven plichten, waaraan hij hele beschouwingen wijdt. Je vraagt je af waar Soroush in deze ontwikkelingen staat: apprecieert hij deze processen? En dan eindigt hij met een merkwaardige zin: "De sluier die deze rede (de ongodsdienstige) scheidt van religie, is niets anders dan de metafysische rede. Het verscheuren van deze sluier, zo dit al mogelijk mocht zijn, leidt tot de enige weg uit secularisme." Soroush is dus tegenstander van of heeft nogal moeite met secularisme. Maar waarom hij die positie niet duidelijker maakt blijft raadselachtig.
Het tweede stuk "Verdraagzaamheid en bestuur. Een verhandeling over religie en democratie" is zowaar nóg cryptischer. Hij gebruikt erg vaak de term "epistemologisch", maar waarom de 'kenniskundige' fundamenten van democratie zo belangrijk zijn wordt niet duidelijk. Pogingen van sommige islamgeleerden om democratie af te leiden uit hun godsdienst en die dan komen met 'de consultatie van raadgevende lichamen' (sjoera) en consensus van de gelovigen (idjma), het algemeen welzijn van de gelovigen en het openbaar belang (maslaha), wijst Soroush af. Hij is van mening dat net als rechtvaardigheid ook democratie van buitenreligieuze herkomst is en niet uit de godsdienst is af te leiden. Uitvoerig verzet hij zich tegen een benadering van zijn landgenoot Hamid Paydar (in "The Paradox of Islam and Democracy") volgens wie de islamitische democratie onbestaanbaar is voor wie de aard van de religie doorzien. Soroush vindt dat a) critici als Paydar enerzijds teveel uitgaan van de 'relativistische' 'liberale' democratie en b) anderzijds de islam vooral van de rechtskundige/wettelijke kant bezien. Nadat hij uitvoerig op deze thema's heeft geargumenteerd, geeft hij overigens wel toe dat het belangrijkste probleem in het vraagstuk naar de verenigbaarheid van islam met democratie de islamitische wetgeving (sjarie'a) is.
Zijn eigenlijke vertrekpunt is niet zozeer de religie (de godsdienst collectief gezien) als wel het geloof van individuen. Hij laat zich in zijn beschouwingen daarover zeer inspireren door soefisme, mystiek en spirituele zienswijzen op geloof (en liefde, kennis van het kart, overgave aan het mysterieuze en goddelijke) meer dan door religie en religieuze wet (sjarie'a). Hij heeft een erg romantische en idealistische visie op een religieuze samenleving en weet uiteraard ook wel dat de meeste mensen zó niet gelovig zijn. "Geloof mag niet worden opgelegd"; via dwang komt geen werkelijk geloof tot stand. Daar heeft Soroush allerlei fraais over te zeggen, maar het werkelijke vraagstuk: wie maakt/maken de wetten; hoe komen in een democratie wetten tot stand, behandelt hij niet. Alleen zegt hij dat de werkelijke realisatie van de religieuze wet in het geloof van de gelovigen ligt, een geloof gemengd met individualiteit en vrijheid en vol dynamiek en verandering. En dan begint hij zelfs te overdrijven door te beweren: "Indien pluralisme secularisme geschikt maakt voor democratie, dan is de gemeenschap van gelovigen er duizendmaal meer geschikt voor." Want de religieuze gemeenschap is waarlijk meervoudig en pluralistisch van aard. Hoe dit gezien moet worden in een gemengde gemeenschap waarin diverse religies worden beleden (jodendom, christendom, hindoeïsme) en welke ruimte er is voor vrijdenkerij/atheïsme, behandelt hij niet. Goed beschouwd mis je bij Soroush de goede aansluiting tussen het niveau van de diverse gelovige individuen en het macroniveau waarop wetgeving ontstaat. De afstemming of integratie van al die verschillende gevoelens en visies op microniveau tot een zekere eenheid op het macroniveau van "religieus bestuur" en "religieuze wetgeving" behandelt hij niet en daarover blijft de lezer dan met vele vragen zitten. Zo benadrukt hij dat geloof niet tegengesteld is aan tolerantie en stelt "het enige dat van een democratie gevraagd wordt, is verdraagzaamheid ten aanzien van verschillende gezichtspunten en hun verdedigers." Een echte democratie heeft daar echter geen moeite mee, maar de vraag is of het een religie lukt om deze verdraagzaamheid op te brengen? Als je na zijn lyrische beschouwingen over het echte, vrije, ongedwongen geloof ineens leest "Het minste voordeel van de wet is dat hij overtreders en ketters straft (..). Dan vraagt de lezer zich af: "Ketters"? Hoe kan uit de pen van een auteur die het eigene en dus verschillen in geloven als uitgangspunt zegt te nemen, een woord als "ketters" op papier komen? Soroush maakt voor mij nergens waar dat het begrip (laat staan de realiteit) van religieuze democratie nodig is. Een échte, rationele, pluriforme, seculiere democratie laat immers ruimte aan gelovigen om hun morele en andere waarden en politieke doeleinden in te brengen in ofwel algemene (neutrale/liberale) politieke partijen ofwel eventueel in eigen religieuze partijen. Méér is niet nodig. Bij wie méér en anders wil krijg je, zoals bij Soroush, tamelijk krampachtige, omslachtige en niet geheel transparante beschouwingen. Het gebruik van soefistische poëtische literaire "kennis" (citaten van Hafez) laat een tekst van Soroush soms meer op een preek dan op een wetenschappelijk betoog lijken.
En tóch is het in z'n geheel een zeer interessant boek. Goed dat het werd samengesteld en uitgegeven.
Fatima Mernissi, Sadik Al-Azm, Abdulkarim Soroush, 'Religie en moderniteit', De Geus, Breda, 2004, 249 blz., ISBN 90 445 0582 3.