Ger Groot in de NRC

De auteur/filosoof Ger Groot schrijft in de NRC-bijlage Opinie & Debat:


Tegenover die geleidelijke ondermijning van het maatschappelijk vertrouwen wordt het tijd voor lijdelijk verzet. Laten we ons wat onverschilliger betonen voor de jacht op almaar méér tegen een almaar lagere prijs en de oren sluiten voor de influisteringen van kunstmatige achterdocht. 


Vergeten we dat de wereld een strijdtoneel is en laten we vertrouwen op onze eigen ervaring die uitwijst dat verreweg de meeste mensen aardig zijn. Laten we desnoods het risico nemen dat dat vertrouwen ooit weleens zal worden beschaamd. Uiteindelijk valt de ontgoocheling daarover weg tegen de sympathie die het vertrouwen in de mensheid oproept. Laten we, met andere woorden, datgene wagen wat de achterdocht ons met minachting verwijten zal: naïviteit.


Waar de achterdocht is binnengeslopen, valt deze immers alleen maar te verjagen door hem te negeren. Wie er eenmaal door is aangestoken, zal altijd redenen vinden om daarin te worden gesterkt. Niet alleen omdat de achterdocht van de een vanzelf die van de ander opwekt, maar vooral omdat hij alom het fantoom van het onzichtbare bedrog leert vrezen. Waar de wereld zich vriendelijk toont, ziet de achterdochtige alleen maar des te meer redenen om op zijn hoede te zijn voor haar kwaadwilligheid. Die laatste houdt zich immers niet zonder reden verborgen: waar niets te zien is, is des te meer te vrezen. Het achterdochtige wereldbeeld voorziet vanzelf in zijn eigen paranoia.


Binnen een dergelijk panorama is naïviteit niets anders dan de heilzame bereidheid te vertrouwen op wat wél zichtbaar is en één slechte ervaring niet hoger aan te slaan dan honderd goede. Misschien bestaat ze allereerst wel in het vertrouwen dat we opnieuw in onszelf leren hebben, in de wetenschap dat ook wij good natured zijn: van nature opgenomen in een goedheid die zich dankzij onze onbekommerdheid vanzelf wel zal bewijzen.


We mogen dat vertrouwen met een geuzennaam ‘naïviteit’ noemen, maar daarmee is het nog niet wereldvreemd. In werkelijkheid gaan we er bijna voortdurend gedachtenloos van uit. Daarom is het met onze samenleving nog niet zo treurig gesteld als Putnam en Fukuyama ons voorspiegelen. Ondanks al ons gemopper is het maatschappelijk vertrouwen in Nederland nog opmerkelijk groot.


Maar onbedreigd is het niet. Wat wij van onszelf denken zullen we op den duur onvermijdelijk ook worden – vooral wanneer dat van overheidswege krachtig wordt aangemoedigd. Dat onze natuur voor zoveel achterdocht helemaal geen aanleiding geeft, durven we nauwelijks meer te denken. Die angst tast langzaamaan onze levensinrichting, onze wetten, onze relatievormen en ons economisch handelen aan – en daarin doen we onszelf tekort.


Daartegenover helpt alleen een onbekommerdheid die vernuftiger is dan wereldwijs wantrouwen waarin de paranoia gemakkelijk de overhand krijgt. Zorg om verhuftering van de samenleving vindt zijn beste bondgenoot in de naïeve overtuiging dat wij eigenlijk veel aardiger wezens zijn dan wij durven denken.

Dit artikel is geïnspireerd door de lezing Het belang van naïviteit voor het Departement Rotterdam van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen. De tekst daarvan is op te vragen bij Secretariaten a/d Maas/NUT, Schiekade 75-77, 3033 BD Rotterdam of secretariaat@nutvantalgemeenrotterdam.nl

De auteur, wijlen Frans Kellendonk, heeft deze 'naieviteit' in het essay Idolen betiteld als 'oprecht veinzen', met de nadruk op 'oprecht':

'We doen net alsof we weten waar we het over hebben, en we vergeten geen moment dat we maar doen alsof.'


Kellendonk schreef dit nadat hij 'in het hart van de schepping een leemte' had 'ontdekt, waar God als Hij bestaat, mooi in zou passen,' om daar onmiddellijk aan toe te voegen: 'Maar helaas is het niet zo dat het geloof begint waar het verstand ophoudt.'


Dus blijft alleen het 'oprecht veinzen' over, alleen door zelf opgelegde naieviteit zal er hoop overblijven, en die naieve hoop is noodzakelijk om te kunnen overleven. Die gedachte, die, denk ik, onontbeerlijk is voor een mens die nadenkt. Tegenover mij verklaarde Kellendonk tegen het einde van zijn leven:

'Het gruwelijke is: zodra je iets verwoordt, zodra je iets opschrijft, verhardt het. Het gevaar is dat je er dan ook in gaat geloven, dat de dingen zijn zoals je zegt dat ze zijn. Wat je moet behouden is een scepsis, een vrijheid, het gevoel van de ongrijpbaarheid van alles. Dat vereist een geweldige krachtsinspanning.'


Men moet mentaal buitengewoon sterk zijn om echt naief te kunnen blijven. Maar het kan. Frans Kellendonk was een voorbeeld daarvan.