In Het onbehagen in de cultuur schrijft Sigmund Freud:
dat de mens niet een zachtaardig, liefde behoevend wezen is dat zich hoogstens kan verdedigen als het wordt aangevallen, maar dat hij is begiftigd met driften waarvan een machtige component door agressieve neigingen gevormd wordt. Dientengevolge is zijn naaste niet alleen een potentiële helper en seksueel object voor hem, maar ook iemand die hem ertoe verleidt zijn agressie op hem uit te leven, zonder vergoeding te profiteren van zijn werkkracht, hem zonder zijn instemming seksueel te gebruiken, zich van zijn bezittingen meester te maken, hem te vernederen, leed te berokkenen, te martelen en te doden. Homo homini lupus ('de mens is de mens een wolf'); wie durft na alle ervaringen van het leven en de geschiedenis deze stelling te bestrijden? In de regel wacht deze wreedaardige agressie een provocatie af of stelt zich in dienst van een ander streven, waarvan het doel ook met minder harde middelen bereikt zou kunnen worden. Onder voor haar gunstige omstandigheden - als de psychische tegenkrachten, die haar normaliter afremmen, zijn weggevallen, uit zij zich ook spontaan en onthult de mens als een wild beest dat elke consideratie met de eigen soort vreemd is. Wie zich de gruwelen van de volksverhuizingen, van de invallen der Hunnen en de zogenaamde Mongolen onder Djengis Khan en Timoer Lenk, van de verovering van Jeruzalem door de vrome Kruisvaarders, ja zelfs nog de verschrikkingen afgelopen wereldoorlog voor de geest haalt, zal in alle nederigheid de feitelijke juistheid van deze opvatting moeten erkennen.
Het is waar dat blinde agressie maar al te vaak een leitmotiv is in het handelen van de massamens. Gezeten op een zonovergoten terrasje op de Nieuwmarkt sprak ik hierover met Geert Mak, die zich regelmatig duidelijk uitspreekt over politieke onderwerpen. Ik zei hem dat volgens mij het grote probleem van deze tijd het feit is dat westerlingen permanent gemobiliseerd zijn door het economische systeem. Niet wat we hebben, maar wat we juist niet hebben is de drijfveer van ons handelen geworden. We moeten steeds meer consumeren en produceren, zonder dat dit een wezenlijke behoefte in ons vervult. De consumptiemens blijft onverzadigbaar, en angstig. Vandaar de opkomst van extreem rechts. Het ware probleem nu is dat het neoliberale systeem alleen kan bestaan zolang de onvrede doorgaat, zolang mensen onbevredigd blijven en angstig gehouden worden. Elke politieke maatregel die hiermee geen rekening houdt, is nutteloos. De socialisten hebben het fenomeen geluk altijd vertaald in materiele termen en staan nu dus met lege handen. Links zou zich moeten buigen over het vraagstuk van het permanent gemobiliseerd zijn. Men zou een publieke discussie moeten beginnen over het voortdurend bewust en massaal inspelen op kunstmatig geschapen behoeften en angsten. Het is de enige redding van links. De weg van de materiele behoeften is doodlopend. Het culturele vraagstuk zal moeten worden opgelost. Weg met de mobilisatie! We moeten demobiliseren, we moeten onszelf aan banden leggen, zodat onze 'agressieve neigingen' geen ruimte krijgen. Verdwijnt de agressie als het neoliberalisme verdwijnt? Nee, natuurlijk, maar ze zal niet meer zo extreem gevoed worden als nu het geval is.
4 opmerkingen:
Beste,
De diagnose van de permanente mobilisatie van de consumptiematschappij is al gedaan door bijvoorbeeld Herbert Marcuse en Jean Baudrillard.
Het socialisme als poging tot temmen van deze agressie en het streven naar demobilisatie (devolutie, overwinning van het geweld) is ondernomen door heel waslijsten van denkers en denksters, heb zelf verscheidene sites hieraan gewijd. Ik noem Bart de Ligt als grondlegger van de polemologie speciaal.
Maar dit is een ochtend voor moedeloosheid. Ik heb gisteren kunnen observeren hoe de Nederlandse televisie een partij die in twee gemeenten meedeed als de belangrijkste van het hele land neerzette. Een glunderende Maurice de Hond die premier Wilders ankondigt.
Wat wordt de Rijksdagbrand? Geprovoceerde rellen in Bos en Lommer?
Ik ben niet moedeloos, tenminste, in de zin dat ik niets anders verwacht had. Het bevestigt mijn visie, en dat sterkt me alleen maar. Ik ben ook van mening dat het maar weer moet gebeuren allemaal, elke eeuw heeft zo zijn 'momenten'.
Het was met name de Eerste Wereldoorlog en haar verschrikkingen (loopgraven, mosterdgas), statistisch gezien vijf maal bloediger dan die van de Tweede Wereldoorlog (in WOI waren veel minder landen betrokken), waardoor hele (kunst &) cultuur veranderde in Europa veranderde. De desillusie over de mensheid was enorm.
Freud: "In de regel wacht deze wreedaardige agressie een provocatie af of stelt zich in dienst van een ander streven, waarvan het doel ook met minder harde middelen bereikt zou kunnen worden."
Freud stelt hier dat onze potentie om zich 'beestachtig' te gedragen immer aanwezig is, en slechts in toom gehouden wordt door, ik vul zelf in: de ratio en moreel besef. Elders (o.a. in 'Totem en Taboe') legt Freud uit dat we een repressief hoger bewustzijn (de "psychische tegenkrachten") bezitten dat nodig is om als soort te overleven. Dat we elkaar kort gezegd niet de hersens inslaan voor bezit. Respect, fatsoen, toleratie, empathie, etc. Maar zodra dat verdwijnt, of niet meer als noodzakelijk wordt gezien, krijgt het 'beest' in ons de ruimte.
Ik zou het echter geen 'blinde agressie' willen noemen, omdat die agressie nooit zonder doel is. Consumeren kun je rationeel niet als 'wezenlijke behoefte' kenmerken, maar is door de eeuwen heen altijd aanwezig geweest: het verlangen naar bezit - want dat genereert (de al dan niet valse zekerheid van) macht. Bezitsdrang & machtswellust. Omdat dat rationeel gezien, op enkele uitzonderingen na (zoals in ordehandhaving), geen essentiële behoefte is, maar een lust zou Freud zeggen, kun je gerust spreken van een afwijking (Freud: perversie), misschien zelfs een mutatie in onze hersenen. Of slechts de invloed van onze geslachtshormonen?
Met het mogen, of zelfs moeten, "zeggen wat je denkt" - "vrijheid van meningsuiting" - heeft onze broodnodige ratio en sociale omgangsvormen kapot gemaakt. Ik ben van mening dat je helemaal niet moet 'zeggen wat je denkt', dat dat geen verdienste is (van de democratie), maar dat je eerst moet nadenken over wat je wil zeggen, en wat de consequenties van je woorden kunnen zijn.
"we moeten onszelf aan banden leggen, zodat onze 'agressieve neigingen' geen ruimte krijgen."
Ja dus!
Maar niet door een politiek systeem, maar individueel.
Mijn moedeloosheid betreft de gretigheid waarmee de Nederlandse televisie Wilders in het zonnetje zet, en denk maar niet dat hij zich dankbaar toont: het blijft de multicul voor en de linkse elite na die solliciteert naar een schot in de knieschijf.
En dit alles van mijn centen (iets wat je nooit vanuit de linkerzijde hoort).
Een reactie posten