11 September 1973 (2)

Twee Schreibtischmörder, links Kissinger, midden Pinochet.

De schrijfster Aafke Steenhuis stuurde me deze email:

'Subject: Bij de dood van een dictator

Dag!
Gisteravond, en vandaag, kregen we veel telefoontjes na de dood van Pinochet in Chili. Het tijdperk Pinochet is voorbij. Ik dacht ik schrijf een stukje over onze ervaringen met de Chileense dictatuur. Dat gaat hierbij. Groeten van Aafke Steenhuis

Bij de dood van dictator Augusto Pinochet

Voor het eerst hoorden we de naam van Pinochet op 11 september 1973, toen we aan de radio gekluisterd zaten in ons boerenhuis in Noorddijk in Groningen. In Chili, dat al heel lang een democratisch, open en gastvrij land was, was een brute militaire staatsgreep gepleegd tegen de regering van de socialist Salvador Allende, omdat zowel de Amerikanen als veel Chileense zakenlui en middenstanders bang waren dat onder een linkse regering hun belangen aangetast zouden worden. Wij waren datzelfde jaar, van januari tot eind juli in Chili geweest, om er te werken en te schrijven over de landhervorming. Wij verbleven op het platteland van Cautin, de zuidelijke provincie waar de Mapuche-Indianen wonen. We hadden in die maanden artikelen geschreven voor Nederlandse kranten en voor het landelijke Chili-comité, waarvan we deel uitmaakten. Kort na de staatsgreep kregen we gevluchte Chileense politici en hoge ambtenaren te logeren, die over hun ervaringen tijdens de staatsgreep vertelden. Onder hen was de man van een van de dochters van Allende die met een grijns vertelde dat er al kort na de staatsgreep nieuwe grappen werden bedacht: Weet je wat het nieuwste drankje is? Martini on the rockets. Van meet af aan wisten we dat de coup was bedacht en uitgevoerd met directe financiële en logistieke hulp van de VS. Uit een recente televisie-serie over de CIA bleek dat het Amerikaanse aandeel in de coup nog veel groter was dan we dachten.
We verhuisden in 1974 naar Amsterdam. Jan Joost werd professioneel actievoerder (en free lance journalist) van het Chili-comité, met Max Arian, Herman Vuysje, Bauco van der Wal, Jacques Meulmeester, Martin Schram en veel anderen. In de overkoepelende Chili-beweging zaten tientallen plaatselijke Chili-comités, vakbonden en linkse partijen, en na een tijdje zelfs het CDA – zo algemeen was de verontwaardiging over de staatsgreep. Ik werd redacteur bij de Groene Amsterdammer, onder andere voor Zuid-Amerika. In de jaren die volgden hebben we veel over Chili geschreven. Vanuit het Chili-comité werden boycot-acties georganiseerd, om de Chileense dictatuur economisch en politiek te isoleren, zoals een boycot van Chileense Granny Smith-appels, tegen Chileens koper, en tegen de investeringen van een Nederlands baggerbedrijf, Volker-Stevin, in Chili. Dit bedrijf had een grote order gekregen om voor de kust van Chili te baggeren. Onder druk gezet door Nederlandse politici besloot Stevin zich terug te trekken uit het Chili-project. Pinochet was daar woedend over. Orlando Letelier, minister van defensie en justitie onder Allende, die als balling in Washington woonde en die, op bezoek in Nederland, had opgeroepen tot een boycot van Chili, werd in opdracht van Pinochet in 1976 op klaarlichte dag in Washington vermoord. Een bom was onder zijn auto aangebracht. Dit ging de Amerikanen te ver. Zij hadden wel de coup van Pinochet beraamd, maar zo’n door hen op het zadel gezette dictator uit Zuid-Amerika moest niet de arrogantie hebben te denken dat hij zijn politieke moorden ook in de VS zelf kon uitvoeren. Jan Joost, Herman Vuysje en de PvdA-politicus Relus ter Beek waren getuigen in het politieke proces tegen de moordenaars van Orlando Letelier in Washington in 1978. Tijdens dat proces werd tot hoofdschuldige Manuel Contreras, het hoofd van de Chileense geheime dienst, aangeklaagd. Die man viel direct onder Pinochet. Met de familie van Orlando Letelier zijn we contact blijven houden. De vrouw van Orlando, Isabel Morel Letelier, vertelde dat Pinochet kort voor de staatgreep bij hen thuis was geweest: een vriendelijke, onopvallende man.
Eind jaren tachtig moest Pinochet toelaten dat er in Chili een referendum kwam of de mensen verder wilden met de Pinochet-regering, of niet. Nee, was de uitslag. Er kwamen verkiezingen. Sinds die tijd is er een christendemocratisch-socialistische regering in Chili. De eerste presidenten na de staatsgreep waren christendemocratisch, daarna kwamen er twee gematigde socialistische presidenten. Pinochet bleef nog heel lang opperbevelvoerder van het leger, en zat met door hem aangewezen conservatieve politici in de Senaat. De huidige president, Michele Bachelet, is een dochter van de regeringsgetrouwe generaal Bachelet, die in 1973 na de staatsgreep door Pinochet werd gemarteld en vermoord. Zij was voor ze president werd, de eerste vrouwelijke minister van defensie van Chili. Ze moest samenwerken met de militairen die het leven van haar vader, moeder en haarzelf kapot hadden gemaakt. Een enorme morele prestatie.
Begin jaren 90 bezocht Pinochet Amsterdam, tijdens een trip door Europa. Hij had in Tsjechië wapens voor het Chileense leger gekocht. Een jonge Nederlandse zakenman, die Pinochet in het Amstel-hotel zag zitten, waarschuwde Amnesty International, die Jan Joost en mij en Max Arian belde. Wij gingen er onmiddellijk naar toe, en met een klein groepje, omringd door journalisten, stonden we leuzen te roepen op het pleintje voor het Amstel-hotel: Pinochet, moordenaar! Pinochet, moordenaar! Na een tijdje kwam de baas naar buiten en zei dat Pinochet vertrokken was, hij was door de achterdeur afgevoerd.
Vanuit het Chili-comite is geprobeerd een aanklacht tegen Pinochet in te dienen als massamoordenaar en schender van mensenrechten, maar zo’n proces lukte niet in Nederland. Later wist de Spaanse onderzoeksrechter Baltazar Garzón wel voor elkaar te krijgen dat Pinochet in Engeland, waar hij op bezoek was, werd gearresteerd. Uiteindelijk heeft Engeland Pinochet aan Chili uitgeleverd. Daar is jarenlang gesteggeld of Pinochet een politiek proces zou krijgen. Steeds waren er argumenten: de zwakke gezondheid van Pinochet, zijn beginnende dementie, om dat proces niet door te laten gaan. Uiteindelijk is Pinochet ongestraft, op zijn ziekenhuisbed, aan zijn einde gekomen.
Pinochet zag de Spaanse fascist en dictator Franco als zijn voorbeeld. Ook die had, na een linkse volksregering, in 1936 de macht gegrepen in Spanje waarna er een verschrikkelijke burgeroorlog uitbrak. In Spanje heeft het bijna veertig jaar geduurd voor er weer een democratie kwam. In Chili 17 jaar. Pinochet werd aanvankelijk ook met Franco vergeleken omdat hij een gedrilde, harde militair zou zijn. Later bleek dat Pinochet, in tegenstelling tot Franco, ook een corrupte, op geld beluste dictator was, die overal geheime bankrekeningen had. Daardoor verspeelde hij veel steun van zijn rechtse aanhang.
Het tijdperk Pinochet is ten einde.
Wat ik aangrijpend en verschrikkelijk vind, is de verharding en verloedering van het Nederlandse en internationale politieke klimaat. In 1973 had een groot deel van de Nederlandse bevolking – en niet alleen hier, overal in de wereld was dat het geval – een gevoel van verontwaardiging over de staatsgreep in Chili tegen een democratisch gekozen regering. Heel veel mensen gingen de straat op om te protesteren. Wij voelden ons daadwerkelijk verbonden met het Chileense volk. Er was internationale solidariteit. En we hadden ook het gevoel dat we eraan konden bijdragen om de Chilenen te helpen. Via boycotacties, het uitnodigen van Chileense muziekgroepen, schrijvers, politici, via informatie. Hoe weinig ook, we konden iets doen, wij konden, hoe gering ook, invloed uitoefenen op de politiek en de geschiedenis.
Nu, ruim dertig jaar later, is het politieke klimaat sterk veranderd. De Nederlandse regering heeft zich mee laten slepen in door de VS begonnen oorlogen in Afghanistan en Irak, die als belangrijkste doel hebben om de olie-toevoer in de VS in de komende decennia veilig te stellen, en daarmee de Amerikaanse wereldhegemonie. De VS worden geleid door oorlogsmisdadigers, die nog steeds naar de ogen gekeken worden. Het aanzien van internationale organisaties als de VN, en het internationale recht, die zich te veel laten leiden door Amerikaanse opvattingen over terrorisme en schurkenstaten, is aangetast. De media volgen te veel de macht, bestendigen die en zijn in grote meerderheid te weinig kritisch. Het is moeilijk om te zien waar we heengaan, het is moeilijk om de gevoelens van afschuw van onrecht, oorlog en repressie die vele mensen overal ter wereld hebben in een hoopvolle richting te kanaliseren, het is moeilijk vertrouwen te hebben in de huidige manier van politiek bedrijven.

Aafke Steenhuis'