Ian Buruma's Civilisatie 3

Zonder zich ervan bewust te zijn gaf drie jaar geleden Ian Buruma tijdens een discussie met de gerenommeerde intellectueel Pankaj Mishra een schoolvoorbeeld van de kloof tussen fiction en non-fiction. In een reactie op de fundamentele kritiek van deze Indiase auteur op de westerse hypocrisie zodra het de naleving betreft van de Verlichtingsidealen, beweerde Buruma:

I think that Napoleon is an interesting thing to talk about because, yes, a lot of people were killed as a consequence of his military campaigns, but his brand of universalism is actually something we — in this country as well as other countries — still benefit from, the idea of equality for the law and so on, did come from them (Napoleon en de Verlichtingsideologen. svh), the emancipation of minorities came from them, precisely because he had the idea of the universality of rights, and that not just one particular elite or one particular people deserved rights, but that it were universal rights.

Dit was weer een typische Buruma-vertekening van de werkelijkheid getuige het feit dat Napoleon zijn troepen tenminste 200.000 zwarte Haïtiaanse slaven liet afslachten, nadat zij in 1801 in opstand waren gekomen tegen de Franse koloniale overheersing. De inmiddels door de voormalige slaven ingestelde Grondwet werd afgeschaft om de slavernij in ere te kunnen herstellen. Ondanks het feit dat naar schatting ook 75.000 Franse soldaten sneuvelden, wonnen uiteindelijk de zwarte slaven het van het witte regime onder Napoleon Bonaparte, de zelf gekroonde keizer die volgens Buruma zo diep doordrongen was van Verlichtingsidealen als democratie, vrijheid en ‘de universaliteit van het recht.' 

Ik wijs nog eens op de valse voorstelling van zaken van mijn oude vriend Ian B. omdat Pankaj Mishra in The Guardian van 24 juli 2020  over de reacties van zogeheten verlichte westerse intellectuelen op het verzet van de internationale beweging Black Lives Matter opmerkte:

I see the opposition to BLM’s demand for root-and-branch change as deeply entrenched, among liberals as well as white supremacists. Take, for instance, the insidious (bedrieglijke. svh) Harper’s letter, which complains about something usually called ‘cancel culture’ in the midst of the most devastating global crisis since the second world war and massive protests against racism that you rightly call transformative.

You’ll remember that King (Martin Luther King. svh) identified the peddler of ‘moderation’ as the bigger obstacle to social justice than white supremacists. The letter is an example of how elites rush to occupy the moral high ground when their authority as arbiters of intellectual and political life is challenged from both the left and the right. The letter was organized by Thomas Chatterton Williams, a writer much liked by self-proclaimed centrists and moderates as well as rightwingers for his belief that the ‘root problem in black life’ in America is an ‘intangible smallness of mind’ and ‘moral childishness and sheepish conformity.’ 

Shouting that ‘free speech’ is in danger has become one way to promote yourself as a custodian of ‘classical liberalism,’ and to accrue some moral and intellectual glamour. The problem for this rich, powerful, but deeply insecure minority is that free speech has never been freer for most people on this planet.

The figures who once claimed authority and expertise find themselves challenged at last, and they won’t persuade many by holding up Voltaire and Kant.

https://www.theguardian.com/books/2020/jul/24/free-speech-has-never-been-freer-pankaj-mishra-and-viet-thanh-nguyen-in-conversation?CMP=Share_iOSApp_Other

Het betreft hier een brief van zogeheten progressieve en conservatieve ‘liberals’ die van oordeel zijn dat:

Our cultural institutions are facing a moment of trial. Powerful protests for racial and social justice are leading to overdue demands for police reform, along with wider calls for greater equality and inclusion across our society, not least in higher education, journalism, philanthropy, and the arts. 

Kortom, hier is sprake van een angstkreet van de merendeels witte westerse elite die haar monopolie bedreigd ziet. Het is dan ook niet verwonderlijk dat ook de mainstream-opiniemaker Ian Buruma de brief heeft ondertekend in zijn hoedanigheid als hoogleraar Human Rights and Journalism aan het Bard College, een privé instelling in het Amerikaanse gehucht Annandale-on-Hudson.

https://harpers.org/a-letter-on-justice-and-open-debate/

Het verzet van Buruma en zijn geprivilegieerde elite blijft het product van ondermeer de propaganda dat Napoleon’s ‘universalisme in feite iets is waarvan wij — in dit land zowel als in andere landen — nog steeds profiteren,’ namelijk ‘de opvatting dat een ieder gelijk is voor de wet, enzovoorts.’ Daarbij gaat de mainstream-elite volledig voorbij aan het feit dat de geboorte van de Verlichtingsideologie met al haar ‘idealen’ precies samenviel met de opkomst van de westerse slavernij en de genocide van naar schatting tachtig tot honderd miljoen Indianen in het hele continent Amerika. Bovendien weigert de huidige elite te accepteren dat Auschwitz en Hiroshima het definitieve einde hebben ingeluid van het optimistische Vooruitgangsgeloof. Desondanks blijft de dominante witte elite zich bedreigd voelen door de gekleurde medemens, hetgeen kan worden gezien als signaal van hoe diep het eeuwenoude onderhuidse racisme in de westerse beschaving is verankerd. Pankaj Mishra heeft gelijk wanneer hij stelt dat het kabaal over ‘de vrijheid van meningsuiting’ een ‘manier is geworden om zichzelf op de borst te slaan’ in een poging ‘enige morele- en intellectuele prestige’ te verwerven. Inderdaad is het uiteindelijke probleem voor ‘deze rijke, machtige, maar intens onzekere minderheid,’ het feit ‘dat de vrijheid van meningsuiting voor de meeste mensen’ nooit eerder ‘vrijer is geweest.’ Waar het werkelijk omdraait is dat de mainstream elite, die sleutelposities bekleedt in de academische wereld, in de media en de politiek, voor het eerst het monopolie op de waarheidsvinding is aangetast, waardoor haar functie als pleitbezorger van de macht bedreigd wordt. Vrij plotseling is mede door internet duidelijk geworden dat een toenemend aantal burgers doorheeft dat de keizer geen nieuwe kleren draagt, maar in zijn blote bips rondloopt. Met als gevolg dat de ‘figuren die eens autoriteit en expertise claimden zich nu eindelijk uitgedaagd zien, en zij weinigen overtuigen door Voltaire en Kant als voorbeeld te stellen,’ twee invloedrijke, maar uitgesproken, racistische Verlichtingsdenkers. 

Wat onmiddellijk opvalt aan mainstream-opiniemaker Ian Buruma is het onverholen dédain waarmee hij degene bejegent met wie hij in gesprek is. Dat bleek opnieuw toen hij op 23 juni 2017 in de Centrale Bibliotheek van Den Haag op de fundamentele kritiek van de wereldberoemde Indiase auteur Pankaj Mishra reageerde. Ian’s botheid komt voort uit typisch Hollandse betweterigheid, die weer gebaseerd is op een combinatie van zelfgenoegzaamheid én onzekerheid. Pankaj Mishra kreeg al snel van hem te horen dat zijn betoog ‘a bit of a red herring’ was, dus een foefje om iemand te misleiden door te proberen het eigenlijk onderwerp te omzeilen, een techniek waaraan juist Buruma zich herhaaldelijk schuldig maakte. Na ongeveer een half uur oordeelde hij over Mishra’s uiteenzetting: ‘I am not sure all this is historically accurate.’ Buruma suggereert dat Voltaire geen anti-semiet was omdat hij ‘didn’t exclude jews on racial grounds,’ een opmerkelijke visie niet alleen omdat joden geen ras vormen, maar tevens omdat Buruma telkens weer overal hedendaags anti-semitisme meent te bespeuren. Daarom de feiten. In zijn Essai sur les mœurs et l'esprit des nations (1756) schreef Voltaire: 

The Jewish nation dares to display an irreconcilable hatred toward all nations, and revolts against all masters; always superstitious, always greedy for the well-being enjoyed by others, always barbarous -- cringing in misfortune and insolent in prosperity.

Volgens de 1994-editie van de Encyclopedia Britannica keerde Voltaire zich ‘as a crusader against tyranny and bigotry’ wel degelijk tegen de joden. Joden, zo beweerde hij, zijn 

the greatest scoundrels who have ever sullied the face of the globe... They are, all of them, born with raging fanaticism in their hearts, just as the Bretons and Germans are born with blond hair. I would not in the least be surprised if these people would not some day become deadly to the human race... You [Jews] have surpassed all nations in impertinent fables, in bad conduct, and in barbarism. You deserve to be punished, for this is your destiny. 

Voltaire herhaalde de bekende anti-semitische beschuldigingen dat ‘the Jew does not belong to any place except that place which he makes money; would he not just as easily betray the King on behalf of the Emperor as he would the Emperor for the King?’ Voltaire betitelde Joden als ‘our masters and our enemies’ mensen ‘whom we detest… the most abominable people in the world.’ Desondanks probeerde Buruma, van wie bekend is dat hij ‘de meeste affiniteit voelt met de familietraditie van het geassimileerde jodendom van zijn moeder,’ het te doen voorkomen dat de grote Verlichtingsfilosoof Voltaire géén antisemiet was. Deze misleiding is alleen verklaarbaar als men weet dat Buruma als Vooruitgangsgelovige vanzelfsprekend de Verlichting niet kan aanvallen, want dan zou hij de propaganda over het Verlichte Westen, dat uit altruïsme de mensenrechten zou verspreiden,  een zware slag toebrengen, en zijn eigen positie als opiniemaker ondergraven. Een ‘red herring’ om mijn oude vriend maar eens te citeren. Intussen bleef hij doorgaan met het beschuldigen van Mishra van feiten die volgens hem ‘not quite true’ waren, overigens een kwalificatie die domweg niet bestaat, want een feit is waar of niet waar, een half feit bestaat niet, net zo min als een vrouw slechts een beetje zwanger kan zijn. Daarentegen bleef Mishra zijn eigen verhaal vertellen over de Verlichting van ‘a tiny elite,’ die nog steeds gelooft in de idealen ‘for itself.’ Maar hij wees er tevens op dat de Verlichtingsdoctrine voor een almaar groeiende massa, ook in de Derde Wereld, ‘seductive’ waren, omdat zij de mogelijkheid leken te bieden: 

to move out of all hierarchies. I felt this myself, I was a beneficiary of that idea. To move out of custom, tradition, religion, to find a place for yourself in the wider world, discover the pleasures of an individual mind, having a perception of your own that you shaped with your own reading and thinking is attractive. But this is necessarily an elite project, a minority project. This is not a project that can work for different societies and different places, because the enabling conditions are absent.  So, you will see historically that it has worked best in countries which managed to accumulate enough wealth and power, where these ideas could be realized by a large number of people. This happened to be in Western-Europe. They went out, they colonized the world, and they were doing this while the Enlightenment ideas were formulated. They were all part of the same complex, these people were not doing it in a vacuum, the ideas were formulated as these countries were growing and expanding, finding new territories and resources elsewhere. The notion that everyone in the world can aspire to fulfill these ideals is a fatal conviction. I am pointing to the tensions and contradiction in the modern project. I am saying: we have to be aware that this project emerged in very special conditions, and very special circumstances, with a specific kind of universal rhetoric, except that it was not universal in application. It arrived in large parts of the world as imperialism, as a project of emancipation which basically was interested in extracting commodities and resources from large parts of Asia and Africa. This project of modernization — call it modernity, global capitalism, whatever — was felt as something deeply ambiguous by everyone in these places, even as they were seduced by this appeal, like many of us were, that offers a new way of being in the world, and obviously genuine promises have been made by embracing these idea’s, but at the same time you have to recognize that 1.4 billion people in India and billions more elsewhere will nog be able to realize these ideas, especially because these ideas are connected with the project of economic growth, private prosperity, so that you will find fulfillment through consumption. The whole thing becomes unsustainable. 

There is a massive disconnect between the promise of equality, the promise of liberty, and the fact that people everywhere find that there are structural constraints in their way, the pressured of history, injustices, structures of inequality, all kinds of things that prevent them from fulfilling those ideals. So my book is not a history book, it is a book about conjunctions, about particular moments in modern history whereby this kind of rage, this kind of disaffection erupts, producing eerily similar phenomena, eerily similar rhetoric — strong men arriving to offer to sort things out, scapegoating minorities, with exactly the same kind of language. In India we hear now the same language that was heard for the first time in the late nineteenth century in Europe, rootless cosmopolitans, liberals, transnational minorities, conspiracies, etc. This language is being used… and it all comes out of this experience of frustration. That was the experience of Germany and Italy, that you were promised organization, industrialization, individual and national wealth, and all these things were not happening, there were a series of crises, the crisis of the nation-state, there were a number of economic crises, which were uncontrollable because they were truly international. The same happens worldwide now. So, we move  further and further away from this original promise of liberty and equality, capitalism has become too complicated, nations become too large. In this way the original promise from these Enlightenment men in Paris, Scotland and the United States, with no idea what would happen in the nineteenth century, how complex our political and economic structures would grow, have become inadequate. They had a dream of liberation, they had a dream of freedom, which many of them fulfilled, but the notion that we should remain faithful to this particular dream, because it is a universal dream, without thinking about the social circumstances, most importantly nowadays the environmental constraints, that exist on fulfilling these dreams in the way they are formulated today, is absurd. 

Wanneer in reactie op zijn betoog Buruma opnieuw Mishra woorden in de mond legt, reageert de schrijver van Age of Anger met: 

I am saying that their idea’s of liberty would be adapted in different circumstances and lead to different kind of goals. They talked about trade etcetera, but they did not think that global capitalism would emerge as this force, which would disrupt people’s lives radically in different parts of the world.

Dit is geen theorie, maar een feit. Helaas spelen feiten in de ideologie van Buruma geen doorslaggevende rol. Terwijl ik naar zijn beweringen tegenover Mishra luisterde moest ik telkens weer denken aan één van de mooiste reisverslagen die ik gelezen heb, in het Nederlands verschenen onder de titel Tegenlicht. Een Italiaanse reis (1990), geschreven door de Duitse prominente historicus en oud hoofdredacteur van de Frankfurter Allgemeine Zeitung, Joachim Fest, die onder andere schreef dat 'Alle perioden van verval met de macht van het historische [beginnen]. Wie alleen maar wil behouden, is al aan het einde.’ 

De suggestie van Buruma dat een verlossingsleer als de Verlichting met haar naïeve neoliberale Vooruitgangsgeloof tot het einde der tijden houdbaar blijft voor de gehele mensheid is een in het oog lopend kenmerk van de stagnatie en daarmee het ‘verval’ van de westerse cultuur. Zij is niet meer in staat zich aan te passen aan de veranderende omstandigheden. De westerse civilisatie is in kitsch uitgelopen, kitsch die een culturele evolutie uiteindelijk onuitvoerbaar heeft gemaakt. De oorspronkelijke impuls, die een bepaalde cultuur op gang bracht, is uitgewerkt geraakt, en alleen een — letterlijk en figuurlijk — versteende civilisatie blijft als herinnering achter. In de woorden van de gezaghebbende Franse historicus Amaury de Riencourt:

What is the essence of history? Not so much the recorded facts the thoughts, dreams, emotions, ideals, and aspirations of the human beings who have acted on its grand stage. History is life itself. Behind disconnected facts, there is the continuous evolution of human societies; behind the outward forms, the living essence. Like everything else is alive, history experiences ebbs and flows, it has a beating pulse that manifests itself in recurrences and cycles, moving from tension to relaxation and back again to renewed tension,

waarbij Riencourt benadrukt:

It is this cyclical rhythm that exhausts a particular segment of humanity after a number of generations that compels it to lay down its tools and take a rest, as the Pharaonic Egyptians did three thousand years ago when the Greek star rose in the firmament of history and took over the leadership of the human race… like all organisms that are alive, a particular society is compelled to follow certain biological laws throughout its historical development: it is born, grows, blooms, decays, and eventually dies.       

In dit opzicht, zo verklaarde een Italiaanse gesprekspartner tegenover Fest, zijn het ‘gevaarlijkst de autodidacten. Die overschatten de gedachten en verachten de realiteit. Het geloof in letterlijk opgevatte denkbeelden noemde hij de oorsprong van het radicalisme in al zijn vormen.’ In al zijn hardnekkigheid, weigert Buruma, te begrijpen dat, zoals in elk evolutionair proces, resten van het gedateerde blijven voortbestaan, en dat er altijd en overal sprake is van ‘de verlamming van intelligentie en wil door eeuwenlange onderdrukking. En als gevolg daarvan een levensgevoel dat betoverd is tot het archaïsche, en dat de stap naar het heden weigert, zowel uit tegenzin als uit onbekwaamheid.’ Niet alleen bij wat de elite het canaille beschouwt, maar vooral ook bij de intelligentsia die in dienst staat van de gevestigde orde. Op die manier, aldus Fest, verliest ‘het maatschappelijk lichaam onmerkbaar zijn toekomst.’ Maar voor ‘de eerste maal’ in de geschiedenis zijn wij nu ook nog eens:

getuige van een decadentie-proces dat niet begeleid wordt door verfijningen, dat grootsheid noch stijl afleidt uit het bewustzijn van de eigen vergankelijkheid, en waarbij de instellingen samen met de goede smaak in verval raken. Geen feestelijk vuurwerk in elk geval, geen apotheose, maar een dood zonder verheerlijking. Dat blijkt op allerlei punten, uit het brutalisme van de architectuur en van de kunsten in het algemeen, uit het steeds primitiever worden van de taal en de expressie, en ook uit de ordinaire vreugde in alles wat massaal is. Bij het beeld van cultureel late tijdperken, van het hellenisme tot in het begin van deze eeuw, hoort de cultus van het individuele en wat daar voor doorgaat: scepsis en ironie, het gevoel voor maskerade, spel met ideeën en citaten, en de algemene transformatie van al het reële tot literatuur. In plaats daarvan overheersen nu de overtuigingen. In het koor van als oerkreet uitgestoten opvattingen, waarvan de straten weergalmen, verdrinkt elke mogelijkheid tot intelligente omgang met de tegenstellingen, het geluk van de radeloosheid, zonder dat het gehoord wordt.

En aldus brak de tijd aan van de oppervlakkige mainstream-opiniemaker. Meer daarover de volgende keer.