Geert Mak en de Kroning van 2013 (21)

De vraag is: waarom zou een opiniemaker als de journalist Geert Mak aantoonbare onzin verkopen? Wat drijft hem er toe om de werkelijkheid te negeren en daarvoor in de plaats propaganda te bedrijven voor een zo duidelijk falend systeem dat hij nu zelf de macht van het ‘grootkapitaal’ noemt. ‘Ik heb er nooit zo in geloofd, maar nu wel, die ons totaal ontglipt en waar je niks tegen kunt doen! En dat vind ik buitengewoon beklemmend.’ Waarom wordt de macht van het ‘grootkapitaal’ in zijn vuistdikke boeken als In Europa (2004) en Reizen zonder John (2012) niet gesignaleerd, laat staan historisch geanalyseerd? Wat heeft zijn mens- en wereldbeeld zo fundamenteel doen kantelen dat hij ‘nu wel [geloofd]’ dat  ‘er machten aan de gang [zijn]’ die hij het ‘grootkapitaal’ betiteld, ‘waar je niks tegen kunt doen!’ Waarom hebben Mak en zijn publiek al die tijd niet kunnen zien wat er zich voor hun ogen afspeelde, terwijl het allemaal zo voor de hand liggend was, is en zal zijn? Vanwaar die blindheid en al die pedante stelligheid die hij eerder tentoon spreidde en zijn publiek zo graag slikte?

Die vraag is niet makkelijk te beantwoorden, zeker niet door iemand als ik die telkens weer verheugd ontdek hoe de grote denkers van alle tijden en alle culturen veel dieper gaan dan ik in staat ben te doen. Vandaar dat ik een beroep op hen doe om de contouren van een antwoord te kunnen schetsen. Een half jaar geleden las ik de essaybundel The American Mystery van de Britse literatuurcriticus, wijlen Tony Tanner. Eén van die essays is een ontleding van Scott Fitzgerald’s The Great Gatsby. Tanner wees erop dat Nick, de man die Fitzgerald het verhaal over de ondergang van rijke Jay Gatsby laat vertellen,

prefers to ‘erase’ whatever might be the ‘dirty’ side of the story, either by omission, denial, over-writing, reinterpretation, or by transformation, though, of course – it is part of the brilliance of the book – we keep getting glimpses and intimations of what he is trying to keep, and write, out.

Dit is precies wat Geert Mak in zijn non-fiction boeken doet, zoals ik met talloze voorbeelden heb proberen aan te tonen. Mak is niet in staat om de werkelijkheid te accepteren en kan die dus niet het voor de hand liggende zien. Bovendien bezit hij niet het talent om net als Fitzgerald tussen de regels door het paradoxale over te brengen. Het opmerkelijke is dat hij dit ook weet, zoals valt op te maken uit hetgeen hij mij in januari 2012 schreef:

Het probleem met jou is dat je verdomd vaak gelijk hebt, en dat het vaak geen prettige mededelingen zijn die je te melden hebt… Jij ziet veel dingen scherper en eerder, maar,' 

zo voegde hij eraan toe:

ik kan niet zonder hoop, Stan, dat klinkt misschien wat pathetisch, maar het is toch zo.

Het ‘probleem’ ben ik, niet het feit dat ik ‘verdomd vaak gelijk’ heb, maar ‘dat het vaak geen prettige mededelingen zijn die je te melden hebt,’ terwijl Mak ‘niet zonder hoop [kan],’ dat ‘misschien wat pathetisch klinkt, maar het is toch zo,’ en dat motief is veel belangrijker dan dat ‘jij veel dingen echerper en eerder [ziet].’

Als bestsellerauteur staat de ‘hoop’ bij Mak centraal, en niet de dagelijkse realiteit. In de virtuele werkelijkheid spelen feiten geen doorslaggevende rol. En omdat Geert Mak zijn lezers niet ‘glimpses and intimations’ wil en kan laten zien ‘of what he is trying to keep, and write, out,’ staan zijn boeken vol verwarrende tegenstrijdigheden die een valse voorstelling van zaken geven.  Zijn brandend verlangen naar ‘hoop’ werkt op den duur verlammend. Albert Camus stelde daarover in zijn boek Summer in Algiers:

  

From Pandora's box, where all the ills of humanity swarmed, the Greeks drew out hope after all the others, as the most dreadful of all. I know no more stirring symbool; for, contrary to the general belief, hope equals resignation. And to live is not to resign oneself.

Bovendien creëert Mak's hunkering onvermijdelijk een leugen.  Tony Tanner:

Nick prefers to concentrate on the figure of the hopeful, hapless dreamer in the pink suit. At one point he informs us that he is putting down what he has subsequently learned about Gatsby’s early life… ‘to clear this set of misconceptions away’, these being the wild and silly rumorurs that circulated round the enigmatic Gatsby. He certainly clears these away, but it is possible that he clears away – cleans up – much more as well.

Omdat Nick de rauwe werkelijkheid niet kan accepteren, vertekent hij die, net als Mak en zijn publiek. Die kunnen alleen de buitenkant zien, de binnenkant, de essentie van wat gebeurt zou de ‘hoop’ definitief vernietigen, en misschien wel het verlangen ernaar. Wat dat betreft lijken dit soort mensen op Belinda van de Graaf, filmrececensente van Trouw, voor wie de meest recente verfilming van The Great Gatsby net zo’n ‘roze meisjesdroom’ moet zijn geweest als enkele jaren geleden de Romy Schneider Retrospectief voor haar was. Over de regisseur van Gatsby schreef ze dat die

zich opnieuw ontpopt als de koning van het extravagante spektakel, uitgedost met feestjurken van Prada en juwelen van Tiffany's. Het staat Carey Mulligan, die de begeerde Daisy speelt, allemaal prachtig, de vilthoedjes en de haarkrullen op de wang; maar op een gegeven moment ken je het wel, het jetsetwereldje.

'The Great Gatsby' is wel een perfecte film om het Filmfestival van Cannes mee te openen, ook een wereld van blingbling en tegelijkertijd een commentaar erop.

Verder dan ‘het extravagante spektakel’ komt de massamens niet, en vandaar dat hij/zij snel verveeld raakt. Hetzelfde geldt voor het Mak-publiek dat geamuseerd wenst te worden, niet door een ‘doemdenker’ of ‘egotripperij’ zoals Mak respectievelijk Nobelprijswinnaar John Steinbeck noemde, en On the Road van Jack Kerouac’s kwalificeerde, een boek dat door Bob Dylan werd beoordeeld als ‘it changed my life like it changed everyone else's.’ De mainstream, zeker in Nederland, wil niet dat zijn leven verandert, men zou sterven van angst, het conformisme is nog het enige houvast. Extravagantie mag, maar dan alleen op het filmdoek of in het theater, want daar is alles niet ‘echt.’ Het grote publiek is als Nick die

cannot tolerate the thought of confronting a reality that is merely poor and bare, dustcovered and wrecked. There must be more than that, a whole hidden dimension of sumptuousness and romance for which the manifest impoverishment and degradation of the apparitional, the given, are simply a misleading ‘blind’, a deceptive mask.

Dus droomt hij er een hele wereld bij en een groot schrijver als Scott Fitzgerald was zodoende in staat dwars door de facade heen te prikken en de werkelijkheid erachter te tonen, de leegte, de verveling, de angst en de vervreemding van de Amerikaanse droom, waar Geert Mak volgens eigen zeggen ‘altijd al’ een ‘geheime liefde’ voor koesterde. Het probleem is alleen dat die droom een leugen was en nog steeds is, zonder dat Mak dit beseft, en al helemaal niet verklaart. Tony Tanner:

Nick also favours moonlight, and he tries to prevent its being fouled and contaminated by the inscribed obscenities of the real… The more general point is that it is invariably impossible to know when Nick is adding or subtracting, to establish when he is amplifying or erasing, to guess when he is simply fantasising or, more imaginatively, empathetically eliding.

Opnieuw, precies hetzelfde geldt voor Mak’s boeken In Europa en Reizen zonder John. Het verklaart ook waarom hij twee tegenstrijdigheden tegelijk kan produceren zonder ook maar enigszins te beseffen dat er daardoor wartaal ontstaat, zoals ik eerder met fragmenten uit zijn boeken heb proberen aan te tonen. Het cultiveren van ‘hoop,’ waar domweg geen ‘hoop’ kan bestaan, leidt tot bedrog. Door ‘simpelweg te fantaseren’ of door ‘te verzwijgen’ om zijn publiek te vriend te houden, ontstaat een wanhopig makend escapisme. Dat is tevens een belangrijke reden waarom Mak pas op zijn 66^ste tot de ontdekking kwam dat er zoiets bestaat als het ’grootkapitaal,’ die ‘ons totaal ontglipt!’ Tot nu toe heeft hij dat ‘grootkapitaal’ nooit geanalyseerd als de voornaamste drijfveer van de moderne westerse geschiedenis. En dat terwijl er daarover door Europese en Amerikaanse intellectuelen zo ontzettend veel is gepubliceerd voor een zo groot mogelijk publiek. Onlang schreef de Franse filosoof in de Engelse editie van het Franse onafhankelijke dagblad L'Humanité:

Marx had the genius to unmask in capitalist social and economic relations what their appearance, taken up by bourgeois ideology, tends to cover up: the phenomenon of exploitation that serves the interests of a minority, that turns workers into instruments by reducing them to factors in production and negates their autonomy by submitting them to the will of employers. Add to this the alienation that deprives them of their collective life at the same time as their individual existence… a system of human relations that violate the dignity of those who are its victims.

http://truth-out.org/opinion/item/16461-to-desire-to-make-capitalism-moral-is-in-reality-to-demand-its-suppression

En http://www.humaniteinenglish.com/

Men hoeft zeker geen marxist te zijn om in te zien dat het kapitalisme, dat onvermijdelijk in het neoliberalisme is uitgemond, een onmenselijk systeem is waarbij miljarden mensen in vooral de Derde Wereld arm worden gehouden om een zeer kleine elite onvoorstelbaar rijk te houden en dat het neoliberalisme zelfs het laatste restje democratie heeft vernietigd dankzij privatisering, deregulering en outsourcing. Desondanks maskeerde Geert Mak deze werkelijkheid in zowel zijn boek over ‘Europa’ als in zijn augustus vorig jaar verschenen boek over ‘Amerika.’ Het is in deze twee boeken alsof klassenstrijd niet echt bestaat, maar dat de geschiedenis wordt bepaald door ‘grote mannen,’ die hij als beleidsbepalers dan ook uitvoerig aan bod komen. Via hen is Mak op zoek naar de zin en betekenis van het leven, net zo eenduidig als zijn evangeliserende vader die als dominee zin en betekenis in het woord van zijn christelijke God vond. Het is een bekende drijfveer waarover  Tony Tanner met betrekking tot The Great Gatsby schreef:

clearly there is in Nick’s narrative discourse a hunger for something essential, something that is Real in more than contingent, material, ‘accidental’ way. There is a theological and metaphysical yearning – confused and vestigial thought it may be – mixed up with Nick’s desire to believe in some form or figure of gorgeousness to offset the dismalness with which he is all too, and now increasingly, familiar, which is why he deliberately and daringly invokes God and Plato in his celebratory elegy of the sentimental American criminal in the pink rag of a suit,’

zijnde de gangster Jay Gatsby. Wat Scott Fitzgerald een groot auteur maakt is het feit dat hij een archetypisch motief heeft beschreven aan de hand van een doorsnee mens die op zoek is naar een identiteit. Omdat Nick die niet vindt verzint hij haar omdat hij als sociaal wezen niet zonder een ideaal kan, zonder zin en betekenis in de kosmische chaos. En als er dan geen God meer bestaat dan moet hij maar in geseculariseerde vorm worden verzonnen door ondermeer Geert Mak, de domineeszoon die in de jaren zestig de geloofsbeleving van zijn vader verloor, maar niet diens verlangen naar verlossing en diens gedrevenheid om een blijde boodschap te verspreiden, een boodschap voor het grote publiek dat naar een of andere rudimentaire verlossing zoekt. Meer daarover later.