‘Fiat ars — pereat mundus,’ says Fascism, and, as Marinetti admits, expects war to supply the artistic gratification of a sense perception that has been changed by technology. This is evidently the consummation of ‘l’art pour l’art.’ Mankind, which in Homer’s time was an object of contemplation for the Olympian gods, now is one for itself. Its self-alienation has reached such a degree that it can experience its own destruction as an aesthetic pleasure of the first order. This is the situation of politics which Fascism is rendering aesthetic. Communism responds by politicizing art.
De verwijzing van de joods-Duitse cultuurfilosoof Walter Benjamin naar het fascistisch adagium ‘Laat er kunst worden geschapen, terwijl de wereld vergaat,’ toonde al in het interbellum aan hoe vervreemd ontwikkelde westerse radicalen van zichzelf waren geraakt dat zij zich de totale vernietiging als een esthetisch genot van de bovenste plank konden voorstellen. Die vervreemding is inherent aan het modernisme, dat alle oude banden van het individu met familie, regio en kerk heeft vervangen door een ondergeschiktheid aan een anonieme alomtegenwoordige staatsmacht. De joods-Franse cultuurfilosoof George Steiner wees in zijn boek In Bluebeard's castle: Some notes towards the redefinition of culture (1971) erop dat die vervreemding al dateert uit het begin van de negentiende eeuw:
What I want to stress here is the fact that a corrosive ennui (bijtende verveling. svh) is as much an element of nineteenth-century culture as was the dynamic optimism of the positivist and the Whig (de conservatief. svh). It was not only, in Eliot's arresting phrase, the souls of housemaids that were damp (neerslachtig. svh). A kind of marsh gas of boredom and vacuity (zinloosheid. svh) thickened at crucial nerve-ends of social and intellectual life…To me the most haunting, prophetic outcry of the nineteenth century is Théophile Gautier's ‘plutôt la barbarie que l’ennui!' (liever barbaars dan verveeld. svh). If we can come to understand the sources of that perverse longing, of that itch for chaos, we will be nearer to an understanding of our own state and of the relations of our condition to the accusing ideal of the past.
No string of quotations, no statistics, can recapture for us what must have been the inner excitement, the passionate adventure of spirit and emotion unleashed by the events of 1789 and sustained, at a fantastic tempo, until 1815. Far more than political revolution and war, on an unprecedented scale of geographical and social compass, is involved. The French Revolution and the Napoleonic Wars — la grande épopée (epos. svh) — literally quickened the pace of felt time… who could recall the tenor of life under the old dispensation, felt that time itself and the whole enterprise of consciousness had formidably accelerated. Kant's reputed lateness on his morning walk when news came of the fall of the Bastille, and the decision of the Republican régime to start the calendar of human affairs anew with l'an un (het jaar één. svh) are images of this great change. Even in the mind of contemporaries, each successive year of political struggle and social upheaval took on a distinct, graphic individuality. 1789, 1793, 1812, are far more than temporal designations: they stand for great storms of being, for metamorphoses of the historical landscape so violent as to acquire, almost at once, the simplified magnitude of legend…
What was a gifted man to do after Napoleon? How could organisms bred for the electric air of revolution and imperial epic breathe under the leaden sky of middle-class rule? How was it possible for a young man to hear his father's tales of the Terror and of Austerlitz and to amble down the placid boulevard to the countinghouse? The past drove rats' teeth into the gray pulp of the present; it exasperated, it sowed wild dreams. Of that exasperation comes a major literature. Musset's ‘La Confession d'un enfant du siècle’ (1835-36) looks back with ironic misère on the start of the great boredom. The generation of 1830 was damned by memories of events, of hopes, in which it had taken no personal part. It nursed within ‘un fonds d'incurable tristesse et d'incurable ennui’ (een achtergrond van ongeneeslijke triestheid en ongeneeslijke verveling. svh). No doubt there was narcissism in this cultivation, the somber complacency of dreamers who, from Goethe to Turgenev, sought to identify with Hamlet. But the void was real, and the sensation of history gone absurdly wrong. Stendhal is the chronicler of genius of this frustration. He had participated in the insane vitality of the Napoleonic era; he conducted the rest of his life in the ironic guise of a man betrayed. It is a terrible thing to be ‘languissant d'ennui au plus beau moment de la vie, de seize ans jusqu'à vingt’ (kwijnende verveling op het mooiste moment van het leven, van je zestiende tot je twintigste. svh) (Mlle. de La Mole's condition before she resolves to love Julien Sorel in Le Rouge et le noir). Madness, death are preferable to the interminable (oneindige. svh) Sunday and suet of a bourgeois life-form. How can an intellectual bear to feel within himself something of Bonaparte's genius, something of that demonic strength which led from obscurity to empire, and see before him nothing but the tawdry (smakeloze. svh) flatness of bureaucracy? Raskolnikov writes his essay on Napoleon and goes out to kill an old woman.
The collapse of revolutionary hopes after 1815, the brutal deceleration of time and radical expectation, left a reservoir of unused, turbulent energies. The romantic generation was jealous of its fathers. The ‘antiheroes,’ the spleen-ridden dandies in the world of Stendhal, Musset, Byron, and Pushkin, move through the bourgeois city like condottieri out of work. Or worse, like condottieri meagerly pensioned before their first battle. Moreover, the city itself, once festive with the tocsin of revolution, had become a prison…
The theme of alienation, so vital to any theory of the crisis of culture, is, as both Hegel and Saint-Simon were among the first to realize, directly related to the development of mass-manufacture. It is in the early and mid-nineteenth century that occur both the dehumanization of laboring men and women in the assembly-line system, and the dissociation between ordinary educated sensibility and the increasingly complex, technological artifacts of daily life. In manufacture and the money market, energies barred from revolutionary action or war could find outlet and social approval. Such expressions as ‘Napoleons of finance’ and ‘captains of industry’ are semantic markers of this modulation…
The urban inferno, with its hordes of faceless inhabitants, haunts the nineteenth-century imagination. Sometimes the metropolis is a jungle, the crazed tropical growth of ‘Hard Times’ and Brecht's ‘Im Dickicht der Stadt.’ A man must make his mark on its indifferent immensity, or he will be cast off like the rags, the dawn flotsam which obsessed Baudelaire. In his invention of Rastignac, looking down on Paris, challenging the city to mortal combat, Balzac dramatized one of the focal points of the modern crisis. It is precisely from the 1830s onward that one can observe the emergence of a characteristic ‘counterdream’ — the vision of the city laid waste, the fantasies of Scythian and Vandal invasion, the Mongol steeds slaking their thirst in the fountains of the Tuileries Gardens. An odd school of painting develops: pictures of London, Paris, or Berlin seen as colossal ruins, famous landmarks burnt, eviscerated, or located in a weird emptiness among charred stumps and dead water. Romantic fantasy anticipates Brecht's vengeful promise that nothing shall remain of the great cities except the wind that blows through them. Exactly a hundred years later, these apocalyptic collages and imaginary drawings of the end of Pompeii were to be our photographs of Warsaw and Dresden. It needs no psychoanalysis to suggest how strong a part of wish-fulfillment there was in these nineteenth-century intimations.
The conjunction of extreme economic-technical dynamism with a large measure of enforced social immobility, a conjunction on which a century of liberal, bourgeois civilization was built, made for an explosive mixture. It provoked in the life of art and of intelligence certain specific, ultimately destructive ripostes. These, it seems to me, constitute the meaning of Romanticism. It is from them that will grow the nostalgia for disaster.
Opnieuw is er nu sprake van een ernstige crisis in de westerse cultuur. Die blijft geenszins beperkt tot het fenomeen van het ‘populisme,’ hoe fanatiek de ‘politiek-literaire elite’ in de polder dit moge suggereren. Ook zij is geïnfecteerd geraakt door een alles verzengende haat tegen De Ander, in haar geval het eigen ‘volk,’ dat zich op sleeptouw zou hebben laten nemen door ‘populisten.’ Het gevolg van de houding van de polder-intelligentsia is dat zij haar ‘taak’ als ‘chroniqueurs van het heden en verleden’ -- te weten het ‘uitbannen van onwaarheid’ -- niet ‘serieus genoeg’ neemt, terwijl toch ‘[o]p dit moment op Europees en mondiaal niveau een misvorming van de werkelijkheid plaats[vindt] die grote consequenties heeft,’ aldus één van de prominentste Nederlandse ‘chroniqueurs’ zelf. De corruptie, de vervreemding, het cynisme en zelfs nihilisme zijn inmiddels zo groot dat een dergelijke bekentenis in Nederland, zonder enige rimpeling te veroorzaken, voor kennisgeving wordt aangenomen. Het klakkeloos slikken van nonsens en leugens staat haaks op de persoonlijke verantwoordelijkheid die door vrijheid wordt opgeroepen. ‘To be free, one must have the capacity to plan and persevere in a difficult undertaking, and be accustomed to act on one’s own’ zo wist de Franse aristocraat Alexis de Tocqueville al in de negentiende eeuw, ‘to keep alert the whole time with a restless eye on everything around: that is the price of freedom.’ Maar juist deze levenshouding kan de mainstream-opiniemaker zichzelf niet permitteren omdat zijn eerste opdracht is een zo groot mogelijk publiek te behagen. In tegenstelling tot een literator schrijft hij niet in de eerste plaats voor zichzelf, maar voor een publiek, dat niet geleerd heeft ‘to act on one’s own,’ en daarom de kudde volgt. De massa wil geen ‘restless eye,’ maar juist rust. Zij vermijdt ‘the price of freedom,’ en prefereert de gevangenschap van het conformisme. Dit is te herkennen in het werk van ondermeer Bas Heijne en Geert Mak, de meest gelauwerde mainstream-opiniemakers van Nederland. Beiden zijn opgegroeid in een beschermd milieu in de kleinburgerlijke provincie van een klein land dat pas in de jaren zestig van de vorige eeuw zich begon te bevrijden uit de calvinistische ketenen waaraan het eeuwenlang vastgeketend zat. Kenmerkend aan hen is dat ze voortdurend meedrijven met de tijdgeest, die van progressief in de jaren tachtig vrij abrupt veranderde in neoliberalisme, waarbij allerlei sociale vernieuwingen werden afgebroken. En dit alles in een land met een volk dat, aldus de historicus Johan Huizinga, ‘tot grondtrek’ heeft ‘dat het onheroïsch is.’ Hier kent de burger de grootsheid van het verzet niet. Huizinga:
Hoe kan het anders? Een staat, opgebouwd uit welvarende burgerijen van matig grote steden en uit tamelijk tevreden boerengemeenten, is geen kweekbodem voor hetgeen men het heroïsche noemt.
Men collaboreert liever met de macht en dit verklaart mede het feit dat uit het zogeheten ‘tolerante’ Nederland procentueel tweemaal zoveel joodse Nederlanders werd gedeporteerd als uit België en driemaal zoveel als uit Frankrijk. Huizinga benadrukte terecht dat de ‘eenheid van het Nederlandse volk bovenal [is] gelegen in zijn burgerlijk karakter,’ en dat uit deze ‘burgerlijke sfeer onze weinig militaire geest, de overwegende handelsgeest’ voortkomen, waardoor ‘[h]ypocrisie en farizeïsme hier individu en gemeenschap [belagen]!’ Volgens de enige Nederlandse historicus van wereldnaam ‘valt [het] niet te ontkennen, dat de Nederlander, alweer in zekere burgerlijke gemoedelijkheid, een lichte graad van knoeierij of bevoorrechting van vriendjes zonder protest verdraagt.’ Huizinga constateerde deze typisch Nederlandse mentaliteit al in de jaren twintig, inmiddels is die houding door de consumptiecultuur alleen maar verergerd. Bovendien beschreef Huizinga al in een vroegtijdig stadium het karakter van de massamaatschappij als volgt:
De gemiddelde man met weinig tijd krijgt zijn noties aanhoudend en op velerlei wijzen aangepraat, en praat ze na. Indien men kon vergelijken, wat in het geestelijk leven van de enkele, in een minder ontwikkelde beschavingsperiode dan de onze, de rol is geweest van eigen nadenken, eigen keuze, eigen uitdrukking, dan is het zeer de vraag, of onze tijd met zijn veelzijdige en steeds overvloede belangstelling de prijs zou behalen. Het is niet, zoals de stormlopers tegen het intellect menen, de kennis, die schaadt, maar de intellectuele digestie, die hopeloos in de war is, alweer niet uitsluitend door de schuld van hen, die het geestelijk voedsel hebben op te dissen, maar ook door de omstandigheden die teweegbrengen, dat het te haastig en te heet verzwolgen wordt. De werkelijke belangstelling van het grote publiek is niet meer bij de werken des geestes, althans in veel mindere mate dan bij voorbeeld in de achttiende eeuw, toen het publiek veel kleiner, maar zijn gerichtheid veel intellectueler was. De ernst der massa's wordt tegenwoordig in toenemende mate besteed aan dingen, die een on-vooringenomen cultuurwetenschap slechts als lagere spelvormen (er zijn ook zeer hoge) zou kunnen kwalificeren. Er heerst in de huidige wereld een georganiseerd puerilisme van mateloze omvang.
Huizinga’s opmerking dat het lijkt ‘alsof de hedendaagse mensheid geen hogere gemeenschappelijke cultuurfunctie meer kent, dan met blijde of toornige blik in de pas te lopen,’ blijkt bijna een eeuw later opnieuw. En opnieuw zijn het de mainstream-opiniemakers, afkomstig uit de petite bourgeoisie, die ‘het volk’ vertellen wat waar is en wat niet, wie belangrijk is en wie niet, en vooral wie de vijand is en wie niet. Zij zuiveren hun teksten van feiten en analyses die door de elite en het mainstream-publiek als ongepast kunnen worden ervaren. Zowel de machtigen als de massa van machtelozen mogen niet op hun persoonlijke verantwoordelijkheid worden aangesproken, domweg omdat zij 'geen hogere gemeenschappelijke cultuurfunctie meer kent, dan met blijde of toornige blik in de pas te lopen.' Wie bijvoorbeeld Geert Mak's werk leest, weet onmiddellijk wat de Nederlander denkt en voelt, weet meteen waar zijn rancunes, ressentimenten, angsten en onlustgevoelens liggen. Mak is net als Heijne een graadmeter van de mentaliteit onder de Nederlandse bevolking. En dus mag het lezerspubliek van De eeuw van mijn vader (1999) niet weten waarom zijn ouders een racistische ‘orde’ tot op het laatst met woord en daad steunden, en waarom zij antisemitische sentimenten koesterden. Zou Mak dit hebben onderzocht dan zou hij gedwongen zijn geweest een antwoord te geven op de vraag waarom ook de rest van de Nederlandse bevolking nog steeds een onderhuids racisme bezit, en zich nooit verantwoordelijk voelt voor de loop van de geschiedenis. Daarin verschilt het werk van de journalist Mak van dat van een romanschrijver. Om zijn publiek te kunnen behagen moet de journalist de waarheid verzwijgen. De positie van degenen die Henk Hofland de ‘politiek-literaire elite’ betitelde, is in een massamaatschappij, om het zacht uit te drukken, problematisch. In zijn klassieke werk Democracy in America (1840) stelde Tocqueville:
When a people’s religion is destroyed doubt takes hold of the highest regions of the intellect and half paralyzes all the others. Individuals become accustomed to making do with confused and fluctuating notions about the matters of greatest interest to themselves and their fellow men. They defend their opinions badly or give them up altogether, and because they despair of resolving on their own the greatest problems with which human destiny confronts them, they cravenly (lafhartig. svh) cease to think about such things at all.
Such a state inevitably enervates the soul; it weakens the springs of the will and prepares citizens for servitude (horigheid. svh).
When no authority exists in matters of religion, any more than in political matters, men soon become frightened in the face of unlimited independence. With everything in a perpetual state of agitation, they become anxious and fatigued. With the world of the intellect in universal flux, they want everything in the material realm, at least, to be financial stable, and, unable to resume their former beliefs, they subject themselves to a master.
For my part, I doubt that man can ever tolerate both complete religious independence and total political liberty, and I am inclined to think that if he has no faith, he must serve, and if he is free, he must believe.
One has to admit that while equality brings the world much that is good, it also opens the door to some highly dangerous instincts… It leads to isolate people from one another, so that each individual is inclined to think only of himself.
It also leaves their souls inordinately (buitensporig. svh) vulnerable to material pleasures.
zo concludeerde de scherpzinnige Tocqueville 177 jaar geleden. In de tweede helft van de negentiende eeuw waarschuwde ook Friedrich Nietzsche voor het verlies aan houvast dat religie biedt. Nadat hij God dood had verklaard, schreef hij:
Es wird sich einmal an meinen Namen die Erinnerung an etwas Ungeheueres anknüpfen, — an eine Krisis, wie es keine auf Erden gab, an die tiefste Gewissens-Collision, an eine Entscheidung, heraufbeschworen gegen Alles, was bis dahin geglaubt, gefordert, geheiligt worden war.
En toen de westerse wereld een begin maakte aan de massale ontheiliging van zijn bestaan, stelde de Duitse filosoof het volgende:
Mir besteht mein Leben jetzt in dem Wunsche dass es mit allen Dingen anders gehen möge, als ich sie begreife; und dass mir jemand meine ‘Wahrheiten’ unglaubwürdig machen,
en wel omdat door de doodverklaring van God het nihilisme zijn intrede deed: 'der unheimlichste aller Gäste.’
Eén van de gevaarlijkste kenmerken van dat nihilisme is het slachtofferisme, een karakteristieke eigenschap van de moderne massamens die weigert de eigen verantwoordelijkheid te aanvaarden, en daarom niet zonder slachtoffer kan waarop hij zijn eigen tekortkomingen kan projecteren. Dit probleem zag Nietzsche lang voordat het gecultiveerde slachtofferschap een politiek fenomeen van de eerste orde werd. Hij besefte dat zodra de mens geen op religie gebaseerde moraliteit bezat het onvermijdelijke lijden betekenisloos zou worden. Voorheen kon de gelovige nog zijn God of de Duivel de schuld geven van al het ondraaglijke lijden, maar de vertroosting was dat een vroom mens later in de hemel gecompenseerd zou worden. Zonder God bestond er evenwel geen metafysische verklaring meer voor het lijden, en dat was een fundamenteel probleem, want ondanks alle successen van de Verlichtingsideologie bleef de mens lijden en moest die op zoek naar een nieuwe verklaring. De oplossing werd gevonden in De Ander. Die moest wel de oorzaak van het lijden zijn. En wie was De Ander? Wie anders dan degenen die het meest afweken, het meest herkenbaar waren? De groep die altijd al werd gezien als lid van de vijfde colonne, degenen die er niet bij hoorden en juist daarom een gevaar vormden.
De Ander is in de christelijke cultuur altijd de jood geweest, degene wiens volk de Heiland had vermoord. Dit veranderde niet toen de christelijke God dood was verklaard. De behoefte aan een zondebok is onverzadigbaar, het nihilisme, 'der unheimlichste aller Gäste,’ leidde tot de holocaust, waarvan het enige nieuwe was dat de vernietiging fabrieksmatig kon worden uitgevoerd, en zich ditmaal binnen Europa voltrok en niet langer meer exclusief in de koloniën. Zoals er een massaproductie was, was er nu ook een massavernietiging. Auschwitz en Hiroshima waren het resultaat van dit gebrek aan moraliteit dat vanzelfsprekend niet verdwenen is, maar met andere namen en in andere vermommingen gewoon voortleeft, precies zoals Nietzsche had voorspeld. De jood is de Arabier geworden, David heet nu Achmed. Tegelijkertijd speelt de huidige filosemiet, die de zionistische terreur in Israel en de bezette en belegerde gebieden steunt, de rol van de vroegere antisemiet, door het Palestijnse volk te blijven demoniseren. Daarom is het de hoogste tijd ons af te wenden van de propaganda die mainstream-opiniemakers dagelijks over ons uitstorten. De hoogste tijd onszelf in de spiegel te aanschouwen, met dezelfde eerlijkheid waarmee de grote Poolse journalist Ryszard Kapuściński onze cultuur ontleedde, toen hij een jaar voor zijn dood in zijn laatste boek de ander. Essays van de reporter van de eeuw ((2006) stelde dat ‘[h]et einde van de Europese Middeleeuwen en het begin van de moderne tijd’ tevens het begin was van:
een grote Europese expeditie met als doel de wereld te veroveren, de Ander te knechten en te beroven schreef bloedige en wrede bladzijden in de geschiedenis van onze planeet. De schaal van deze genocidale praktijken van dit ruim drie eeuwen durende tijdperk zou pas in de twintigste eeuw worden overtroffen,
door de wreedheden tegen de ongewapende burgerbevolking. Auschwitz en Hiroshima, de Amerikaanse terreur in Vietnam en Irak zijn daarvan slechts enkele voorbeelden van een lange reeks oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. Het moet de Nederlandstalige intelligentsia allemaal zijn ontgaan, want de ‘scherpste pen van NRC Handelsblad’ die, zo wordt beweerd, ‘constant naar ongerijmdheden in het debat’ zoekt, verklaarde nog begin 2017 met de stelligheid van een ‘populist’ dat de ‘erfenis van de Verlichting na de Tweede Wereldoorlog opnieuw gewaardeerd’ werd, alsof een dergelijke filosofie, net als het licht, moeiteloos aan- en uitgeschakeld kan worden. En toch meent Bas Heijne dat ‘de idealen van gelijkheid, van empathie met de ander, van zoveel mogelijk vrijheid en van de mogelijkheden tot verwezenlijking van het zelf opnieuw de toon aan[gaven].’ In zijn pamflet Onbehagen (2016) dat een ‘Nieuw Licht’ moet werpen ‘op de beschaafde mens,’ gaat de NRC-columnist nog een stapje verder door te suggereren dat ‘[h]et Europese project, dat symbool van het naoorlogse verlichtingsdenken, nu van binnenin steeds verder afzwakt,’ mede door ‘[d]e slachtpartij die de broers Kouachi aanrichtten’ begin januari 2015, toen een deel van de Charlie Hebdo-reactie werd doodgeschoten door twee jongeren van Arabische afkomst, een daad die ‘zowel gruwelijk narcistisch [was] als pijnlijk hopeloos, haat en zelfhaat tegelijk. Het was zuivere doods- en vernietigingsdrift, uit naam van een kosmisch gevoel van gekrenktheid,’ aldus Heijne die later publiekelijk verkondigde dat de VS een ‘in alle opzichten superieure’ cultuur vertegenwoordigt, dus inclusief de veel grootschaligere terreur van ‘onze’ NAVO-bondgenoot, die nieuwe oorlogen aan het plannen is, waarin Europa zal worden gedwongen een prominente rol te spelen. Kapuściński wees er terecht op dat ‘[h]et beeld van de Ander bij de Europeanen, die erop uit zijn de planeet te veroveren,’ het beeld is
van een naakte wilde, een kannibaal en een heiden. Hem vernederen en vertrappen is zowel een heilig recht als de plicht van de Europeaan — die blank en christen is. Aan de basis van de ongekend bruutheid en wreedheid van de blanken lag niet alleen een verblindende begeerte naar het bezit van goud en slaven, iets waardoor de breinen van de Europese elite werden verteerd, maar ook een uiterst laag niveau van beschaving en moreel besef van degenen die de wijde wereld werden ingestuurd als een voorpost van contacten met de Anderen. De bemanning van toenmalige schepen was grotendeels samengesteld uit misdadigers, criminelen, bandieten, notoir en evident gespuis, en in het beste geval uit zwervers, daklozen en mislukkelingen. Het was immers lastig een normaal mens over te halen tot het ondernemen van een avontuurlijke reis die vaak ook een dodelijke afloop kende.
Het feit dat Europa eeuwenlang zijn slechtste, weerzinwekkendste vertegenwoordigers uitzond voor een ontmoeting met de Anderen, nota bene ook voor de allereerste ontmoeting, zou een trieste schaduw werpen op onze relaties met de Anderen; het zou de gangbare opvattingen over hen doen ontstaan, het zou ervoor zorgen dat stereotypen, vooroordelen en fobieën zich in onze breinen nestelden, die in een of andere vorm tot op de dag van vandaag voortleven,
zoals ondermeer blijkt uit Bas Heijne’s en Geert Mak’s betoog dat, ik citeer laatstgenoemde:
De kracht van onze westerse samenleving is onze democratie, onze variatie in ideeën, onze tolerantie, onze openheid tegenover andere culturen.
De aanleiding van deze absurde uitspraak is ook veelzeggend. Ik citeer Henk Dheedene, die voor de ‘Vlaamse zakenkrant’ De Tijd in januari 2015 het volgende schreef:
Het nieuws van de aanslag tegen het Franse satirisch weekblad raakt enkele minuten voor onze interview-afspraak in Amsterdam bekend. Mak komt net van de trein en heeft de berichten nog niet gehoord. ‘Misselijk van woede,’ reageert hij geschokt. Hij moet even bekomen, zich herpakken. Maar het duurt niet lang voor hij het bredere plaatje begint te schetsen. Mak is de man van het grote verhaal, de verbanden, de historische context.
Dat wil zeggen: de ‘historische context,’ zoals die door de mainstream-media wordt verspreid, maar die absoluut niets met de werkelijkheid te maken heeft, aangezien ‘[v]eroveren, koloniseren, onderwerpen, afhankelijk maken — deze reflex ten opzichte van de Anderen herhaalt zich voortdurend in de loop der wereldgeschiedenis,’ aldus de journalist van wereldnaam, wijlen, Ryszard Kapuściński. De veronderstelling dat de postmoderne mens fundamenteel anders zou zijn dan zijn voorouders berust eveneens op niets concreets, omdat de ‘mens in een massamaatschappij’ aldus de alom gerespecteerde Pool, wordt ‘gekenmerkt door anonimiteit, gebrek aan sociale binding, onverschilligheid jegens de Ander en, vanwege zijn culturele ontworteling, door weerloosheid tegenover en ontvankelijkheid voor het kwaad met alle tragische gevolgen van dien,’ zoals de vele bloedbaden overal ter wereld aantonen. Kapuściński benadrukte dat ‘[g]edurende vijf eeuwen Europa de wereld [heeft] gedomineerd. Niet alleen op het politieke en economische, maar ook op het culturele vlak,’ en dat ‘[v]an onze kant deze betrekkingen onveranderlijk heerszucht, apodictisch en paternalistisch van aard [waren].’ In 2006 verklaarde hij met een eerlijkheid en inzicht die in Nederland onbekend zijn:
Europa, nog steeds gesloten en versteend in zijn eurocentrisme, lijkt niet te merken — of wil liever niermerken — dat verscheidene buiten-Europese beschavingen op onze planeet aan belang winnen, dat ze dynamischer en levendiger worden, beschavingen die steeds nadrukkelijker en vastberadener hun plaats aan de wereldtafel opeisen. Het is een moment van grote uitdaging voor Europa. Europa moet voor zichzelf een nieuwe plaats aan die tafel zien te vinden; het zal nooit meer aan die tafel aanschuiven op grond van het principe van exclusiviteit — door niemand bedreigd en almachtig zoals vroeger.
Dan is er nog een ‘probleem in de contacten tussen Wij en Zij, de Anderen,’ namelijk ‘het feit dat alle beschavingen een neiging tot narcisme vertonen. Hoe sterker een beschaving is, des te sterker zal deze neiging zich manifesteren. Deze trend duwt beschavingen in de richting van conflicten met de Anderen, wekt daarin arrogantie en de lust tot domineren. Dit gaat altijd gepaard met minachting voor de Anderen,
zoals wij zien in de ‘exceptionalistische’ houding van de Amerikaanse machthebbers. ‘Dat narcisme wordt gecamoufleerd door allerlei soorten retoriek, meestal die van de uitverkoren natie, of van de natie die aangewezen is om de verlossingsmissie in vervulling te doen gaan, of beide cliché’s tegelijk,’ aldus Kapuściński. Vanuit hun eurocentrisch superioriteitsdenken zijn Heijne en Mak niet in staat te beseffen dat er de afgelopen eeuw een ingrijpende verandering is opgetreden in de samenstelling van de wereldbevolking. ‘Aan het begin van de twintigste eeuw maakten boeren vijfennegentig procent uit van de wereldbevolking. Vandaag de dag is nog maar de helft van de bewoners van onze aarde boer.’ Inmiddels, een decennium na de publicatie van de ander, woont meer dan de helft van de wereldbevolking in steden, een deel is beter geschoold dan ooit, en de rest wordt geconfronteerd met een geheel andere werkelijkheid dan die waarmee hun ouders en voorouders vertrouwd waren. Zij hebben niet alleen voor een aanzienlijk deel van hun millennia-oude tradities verloren, maar ook hun provinciale naïviteit, die hen zo plooibaar maakten voor de witte christenen in de koloniën. Daardoor ‘verkrijgen’ in ‘de geschiedenis zoals die zich nu afspeelt, onze Anderen uit de derde wereld meer en meer de status van een aldoor belangrijker wordend subject.’ Tegen 2050 zal de helft van de Amerikaanse bevolking uit gekleurde minderheden bestaan, de White Anglo-Saxon Protestants moeten nu al rekening houden met een verlies aan macht. Overal ter wereld zal de mondigheid, invloed en macht van de voormalige gekoloniseerde volkeren niet langer meer te negeren zijn. In dit verband concludeerde Kapuściński aan het eind van zijn leven:
Maar het feit dat de literatuur het werelddrama dat zich voor onze ogen voltrekt volkomen links laat liggen en de verslaglegging van belangrijke gebeurtenissen toevertrouwt aan cameralieden en geluidstechnici, beschouw ik als een teken van een diepe crisis in de verhouding tussen geschiedenis en literatuur, een teken van radeloosheid van deze literatuur ten opzichte van de bijzonder ontwikkelingen in de wereld van vandaag.
Hetzelfde geldt voor het werk van autistische opiniemakers als Geert Mak en Bas Heijne, die bij gebrek aan kennis en gezond verstand nog steeds menen dat zij de status quo kunnen rechtvaardigen, terwijl achter hen, voor iedereen zichtbaar, de façades één voor één omvallen. Zondag 13 november 2016 zag de Vlaamse hoofdredacteur Peter Vandermeersch van Neerlands zelfbenoemde ‘kwaliteitskrant’ NRC Handelsblad zich gedwongen verbijstert af te vragen:
Waarom zagen wij media Trumps overwinning niet aankomen? Om maar meteen met de deur in huis te vallen: ook op de redactie van NRC waren we in de nacht van dinsdag op woensdag verrast, en velen van ons zelfs geschrokken en geschokt. Samen met zowat alle Amerikaanse media hadden we de verkiezingsoverwinning van Donald Trump niet zien aankomen. Op Amerikaanse media regent het nu mea culpa’s. Sterker nog. Ik had een déjà vu-gevoel, want ook bij de Brexit en het Oekraïne-referendum geloofden velen op de redactie van deze krant dat de bevolking wel een ‘verstandige’ stem zou uitbrengen.
Wat de westerse mainstream-pers zich ook niet realiseert zijn de consequenties van de volgende data:
By 2030 the world will look roughly as follows:
Of 8 billion humans, 5 billion will live in cities.
1 billion urbanites -- owners, managers, technicians, and skilled information-sector workers -- will provide the principal demand for branded international production.
2 to 3 billion informal workers - at least 2 billion of whom will live in classic slums or shantytowns — will somehow exist outside the formal relations of production, in Dickensian squalor or worse, ravaged by emergent diseases and subject to the various mega-disasters following in the wake of global warming and the exhaustion of urban water supplies. Social marginality will increasingly correspond to age as well as race, and this new 'wretched of the earth' will be the youngest cohort of humanity. The new urban poor, however, will not go gently into this dark night,
aldus één van 's werelds grootste experts op het gebied van megasteden, de Amerikaanse historicus professor Mike Davis, auteur van Planet of Slums (2006).
De economische macht in het Westen die weet wat de toekomst gaat bieden, probeert zich alleen maar militair hierop voor te bereiden. Hoe anders kan men de financiële belangen van een uiterst kleine economische elite veilig stellen tegen de groeiende onrust onder inmiddels miljarden inwoners van de Derde Wereld. Bovendien is het plegen van grootschalige geweld een continuïteit in de Amerikaanse geschiedenis. Jaren geleden vertelde mij de voormalige directeur van het Star Wars programma, luchtmachtkolonel b.d. Robert Bowman: ‘Het Amerikaans imperialisme dateert uit de tijd van de eerste kolonisten. Gewelddadig expansionisme is de rode draad in de geschiedenis van de Verenigde Staten.’ Een feit waar eerder al generaal Smedley Butler op wees toen deze oud-bevelhebber van het Amerikaanse Korps Mariniers in 1933 na ruim 33 jaar actieve dienst opmerkte:
Oorlog is misdaad. Hij wordt gevoerd ten voordele van de zeer weinigen ten koste van de massa. Ik ben heel lang een eersteklas uitsmijter geweest voor het bedrijfsleven. Voor Wall Street en voor de banken. Ik was in feite een misdadiger, een gangster voor het kapitalisme. Ik heb in 1914 Mexico veilig gemaakt voor de Amerikaanse oliebelangen. Ik hielp bij het verkrachten van een half dozijn Midden Amerikaanse republieken voor het profijt van Wall Street. In China heb ik ervoor gezorgd dat Standaard Oil ongestoord zijn weg kon gaan. Al Capone is niet verder gekomen dan drie wijken. Mijn werkterrein omvatte drie continenten.
Duidelijk is dat we het hier hebben over een imperium dat in toenemende mate met geweld zijn hegemonie wil veiligstellen, waarbij de huidige kolonisatiegrens is verschoven naar de ruimte. Wie de moeite neemt om de website van de US Space Command te bezoeken kan daar in ‘Vision for 2020’ onder de titel: ‘Het domineren van de ruimte dimensie door militaire operaties om de belangen en investeringen van de VS te beschermen’ vernemen dat
tijdens de westwaartse expansie van het continentale VS’ legers noodzakelijk waren. Maar voor de overzeese expansie moesten westerse naties vroeger op de marine vertrouwen om hun commerciële belangen te beschermen en te bevorderen.
Het spreekt voor zich dat in het moderne tijdperk met zijn massavernietigingswapens niet alleen de marine de Amerikaanse hegemonie in stand kan houden, en daarom moet dit ook vanuit de ruimte gebeuren, waar de VS superieur is. Vandaar dat de Amerikaanse ‘commerciële belangen’ verdedigd zullen worden met ‘in de ruimte gestationeerde aanvalswapens,’ te weten: raketten die elk moment overal ter wereld kunnen inslaan. Volgens Space Command zal de noodzaak van dergelijke precisiewapens toenemen als gevolg van 'de globalisering van de wereld economie,' die 'een groeiende kloof tussen de ‘have’ and ‘have-nots’ heeft veroorzaakt, zo schreven de militaire planners. Zij erkennen dat de ‘groeiende economische kloof’ zal uitlopen op een ‘toenemende economische stagnatie, politieke instabiliteit, en culturele vervreemding,’ en daaraan gekoppeld een steeds massaler wordende sociale onrust en gewelddadig verzet onder de ‘have-nots,’ geweld dat vooral gericht zal zijn tegen de westerse economische belangen. Door het monopoliseren van het heelal moet de VS klaar zijn om massale onrust te beheersen door ‘het gebruik van ruimte systemen en planning voor een precisie aanval vanuit de ruimte om de wereldwijde proliferatie van massavernietigingswapens te beantwoorden.’
Maar niet alleen vanuit de ruimte kunnen vitale grondstoffen als bijvoorbeeld olie veilig gesteld worden, uiteindelijk zullen ook op de grond militairen de westerse belangen moeten afdwingen. Hier beginnen de moeilijkheden pas echt. In de ruimte hebben de Amerikanen de overmacht, op aarde niet meer. Door de ontzagwekkende bevolkingsexplosie in de Derde Wereld worden de westerse militairen met tot nu toe onoverkomelijke problemen geconfronteerd. Daar heeft zich een nieuw fenomeen voltrokken, te weten de megasteden. Mike Davis schrijft daarover in zijn boek Planet of Slums:
In plaats van steden van licht die naar de hemel oprijzen, zal een groot deel van de stadsbevolking van de 21ste eeuw in misère ondergedompeld zijn, omgeven door milieu verontreiniging, uitwerpselen, en verval. De één miljard stedelingen die de postmoderne achterbuurten bewonen zouden wel eens jaloers kunnen terugkijken naar de ruïnes van de stevige lemen huizen van Çatal Hüyük in Anatolië, gebouwd aan het begin van het stedelijk leven 9000 jaar geleden... In 1950 there were 86 cities in the world with a population of more than one million; today there are 400, and by 2015 there will be at least 550. Cities, indeed, have absorbed nearly two-thirds of the global population explosion since 1950, and are currently growing by a million babies and migrants each week. The world's urban labor force has more than doubled since 1980, and the present urban population — 3.2 billion — is larger than the population of the world when John F. Kennedy was inaugurated (20 januari 1961. svh).
Op dit moment zijn wij getuige van hoe onbeheersbaar dit probleem is geworden voor militairen. Kijk naar Irak en de olie, waar het Amerikaanse leger maar geen greep op kon krijgen. Het platte land is niet zozeer een probleem, maar de stadsguerrilla waarop men geen greep krijgt; steden als Bagdad en Fallujah blijven levensgevaarlijke frontgebieden. Speciaal met het oog op de toekomstige oorlogsvoering in grote stedelijke conglomeraten zijn de Amerikanen, zeker na het fiasco in Mogadishu in 1993, gedwongen geweest om hun strategie aan te passen met betrekking tot wat officieel heet Militarized Operations on Urbanized Terrain, kortweg MOUT. In de woorden van het tijdschrift van de Army War College: 'the future of warfare lies in the streets, sewers, high-rise buildings, and sprawl of houses that form the broken cities of the world.' Kortom, Amerikaanse militairen leren nu hoe te vechten 'under realistic Third World conditions.' Dit is de reden waarom de afgelopen jaren Israelische militaire adviseurs zonder veel ruchtbaarheid naar de VS werden gehaald 'to teach marines, rangers, and navy SEALs the state-of-the-art tactics -- especially the sophisticated coordination of sniper and demolition teams with heavy armor and overwhelming airpower -- so ruthlessly used by Israeli defence forces in Gaza and the West Bank,' aldus Mike Davis in zijn essay 'The Pentagon As Global Slumlord.'
Israelische bombardementen van het bevolkingsrijke Gaza.
Het resultaat van de zionistische terreur tegen de Palestijnse burgerbevolking. Dit is tevens het resultaat van de westerse beschaving van Geert Mak en Bas Heijne.
De Europese Unie zowel als de Verenigde Staten willen de zionistische terreur tegen de opgesloten Palestijnse burgerbevolking in Gaza niet stopzetten, om de simpele reden dat het van de buitenwereld afgesloten ghetto een noodzakelijk testgebied is voor de NAVO om de toekomstige urban warfare succesvol te kunnen voeren. Het demonstreert opnieuwhoe doortrapt Geert Mak’s bewering is dat de ‘kracht van onze westerse samenleving onze democratie [is], onze variatie in ideeën, onze tolerantie, onze openheid tegenover andere culturen,’ en hoe misdadig Bas Heijne is wanneer hij weer eens lovend spreekt over het ‘in alle opzichten superieure Amerika,’ en -- niet te vergeten -- hoe achterlijk de zogeheten ‘politiek-literaire elite’ in de polder is dat zij deze obsceniteiten ook nog eens beloont met allerlei prestigieuze prijzen.
Ook dit toont aan dat de westerse slachtofferist één ding absoluut niet kan: persoonlijke verantwoordelijkheid nemen. Dit is de kern van de zaak. Het slachtofferisme is het enige concrete dat hem overeind houdt, het is de kruk waarop hij steunt terwijl hij door het leven strompelt. Zonder het slachtofferschap kan hij niet bestaan, hij zou sterven van angst. Geen geloof of ideologie kan hem zijn slachtofferschap ontnemen, omdat het zijn identiteit is geworden. Hij klampt zich eraan vast als een drenkeling aan een vlot: ‘ik ben slachtoffer en daarom besta ik.’ De huidige generatie terroristen weet dit beter dan de westerlingen zelf. Vandaar dat elke aanslag een bevestiging is van de slachtoffer-identiteit van de overgrote meerderheid in Europa en de Verenigde Staten, waardoor de haat en angst alleen maar blijven toenemen. De westerling is niet bij machte die vicieuze cirkel te doorbreken. Hoe gewelddadiger de eigen belangen worden verdedigd des te kwetsbaarder hij wordt. Maar omdat infantiliteit hem belemmert de wet van oorzaak en gevolg te herkennen, blijft hij verstrikt in zijn eigen virtuele werkelijkheid, en krijgt het publiek de slachtofferistische absurditeiten van de Heijne’s en Makken voorgeschoteld. Als onderdeel van de massa, met dezelfde sentimenten en ressentimenten weten zij hoe de massa moet worden bespeeld. ‘In de eerste decennia van de vorige eeuw,’ zo stelde Kapuściński, werden
twee nieuwe, in de geschiedenis tot dan toe onbekende verschijnselen waargenomen: de geboorte van de massasamenleving en het ontstaan van totalitaire systemen, het fascisme en het communisme, die beide een bedreiging vormen voor het wezen van de menselijkheid zelf.
De geboorte en de onderlinge verbanden tussen beide verschijnselen en processen vragen de volle aandacht van toenmalige denkers en schrijvers, zoals José Ortega y Gasset, Erich Fromm, Hannah Arendt, Theodor Adorno en vele anderen. Zij trachten deze verbazingwekkende wereld, die hen van alle kanten heeft aangevallen, te vatten, te doorgronden, te begrijpen en te definiëren. Het woord ‘massa’ is tot het sleutelwoord geworden waarmee die wereld wordt beschreven. Zo zijn er: massacultuur en massahysterie, massamode (of veeleer gebrek aan smaak) en massagekte, massaknechting en tot slot massavernietiging. De massa is de enige held op het wereldtoneel en het belangrijkste kenmerk van deze menigte is haar anonimiteit, haar gebrek aan individualiteit, identiteit, gezicht. Het individu raakte verdwaald in die menigte, werd overspoeld door de massa, werd door de wateren verzwolgen.
Binnen deze context moet de mainstream-opiniemaker de aandacht op zich zien te vestigen. Dat kan vanzelfsprekend niet door de amorfe ‘massa’ tegen te spreken.. En dus moet hij zijn publiek vleien met complimenten als bijvoorbeeld de ‘kracht van onze westerse samenleving is onze democratie, onze variatie in ideeën, onze tolerantie, onze openheid tegenover andere culturen,’ of door beweringen -- van Bas Heijne -- als: de ‘erfenis van de Verlichting werd na de Tweede Wereldoorlog opnieuw gewaardeerd — de idealen van gelijkheid, van empathie met de ander, van zo veel mogelijk vrijheid en van de mogelijkheden tot verwezenlijking van het zelf gaven opnieuw de toon aan,’ zoals kennelijk blijkt uit het feit dat deze ‘Verlichting’ het mogelijk heeft gemaakt dat nu ‘Eight men own the same wealth as the 3.6 billion people who make up the poorest half of humanity.’ De mens is in staat om de werkelijkheid uit zijn bewustzijn te verbannen. Zo wijst de Amerikaanse cineast Michael Moore in zijn documentaire Where To Invade Next. Prepare To Be Liberated (2015):
Until 2015, the United States never had a museum of slavery. Why do we hide from our sins? The first step to recovery, the first step to being a better person, or a better country is to be able to just stand up and honestly say who and what you are. I am an American. I live in a great country that was born in genocide and built on the backs of slaves.
Wanneer Heijne zichzelf en zijn publiek prijst vanwege onze Verlichtingsidealen, dan verzwijgt hij het feit dat die ‘idealen’ nooit universeel waren, en dat, zoals Ryszard Kapuściński opmerkte,
[w]anneer we dus ‘wij’ zeiden, meenden we het te hebben over alle mensen, terwijl het in feite alleen maar over onszelf, de Europeanen, ging. Nu echter treden we onherroepelijk het tijdperk binnen waarin een eenduidige vergelijking ‘wij = Europeanen,’ als synoniem voor alle wereldburgers, in twijfel getrokken, gezien de historische veranderingen die zich voltrekken.
Als gevolg van deze veranderingen werden immers nog wat andere, tot dan toe gedomineerde en gemarginaliseerde culturen wakker geschud. Ze leefden op en begonnen een gelijkwaardige plaats op te eisen aan de mondiale ronde tafel. Ze zijn ambitieus en dynamisch en beschikken over een sterk ontwikkeld gevoel van eigenwaarde. In hun streven naar een plek onder de zon voor de Anderen en naar de toekenning van eervolle rechten aan de Anderen kunnen de filosofen en denkers die afkomstig zijn uit die opkomende culturen, inspiratie putten uit het gedachtegoed van de Krakause geestelijke.
Kapuściński verwijst hier naar de progressieve Poolse priester en filosoof Józef Stanisław Tischner, die een bevrijdingstheologie predikte. Hoe goed bedoelt ook, is het maar zeer de vraag of de ‘filosofen en denkers’ uit ‘opkomende culturen’ hun collega’s in Europa en de VS nodig zullen hebben om hun plaats in de wereld te kunnen bepalen. Feit is namelijk dat eerst genoemden ‘onze’ cultuur inmiddels haarscherp weten te ontleden. Een voorbeeld is de Indiase klinisch psycholoog Ashish Nandy, die in de inleiding van zijn essaybundel Traditions, Tyranny, and Utopias. Essays in the Politics of Awareness (1987) stelt dat de ‘post-Enlightenment modern world, innocent of the new forces of oppression and totalism released by modernity itself, has consistently promoted a set of secular theories of salvation which have the oppressed share the oppressors’ utopia — conservative, liberal or radical,’ maar, zo beklemtoont hij, ‘modernity is neither the end-state of all cultures nor the final word in institutional creativity.’ Alles is betrekkelijk, weliswaar sluit de weg die het Westen ingeslagen is alle andere wegen af, maar dat wil niet zeggen dat ze voor De Ander niet meer bestaan. Na eeuwenlange hegemonie kan het westerse bewustzijn zich geen andere werkelijkheid meer voor stellen, maar ook dit betekent niet dat ook De Ander geen alternatief weet te bedenken. Bovendien, hoe
aldus Nandy, die in zijn andere essaybundel The Intimate Enemy. Loss and Recovery of Self Under Colonialism (1983) op sublieme wijze ondermeer het leven en werk analyseert van de beroemde Britse dichter Rudyard Kipling, die met zijn gedicht The White Man’s Burden. The United States and The Philippine Islands (1899) een ode bracht aan het uiterst gewelddadige imperialisme van de VS, dat honderdduizenden Filippijnse burgers het leven kostte omdat zij onafhankelijkheid wilden zijn, na eeuwenlange Spaanse overheersing. Allereerst enige achtergrond-informatie:
In this poem, Kipling urged the U.S. to take up the ‘burden’ of empire, as had Britain and other European nations… the poem coincided with the beginning of the Philippine-American War and U.S. Senate ratification of the treaty that placed Puerto Rico, Guam, Cuba, and the Philippines under American control. Theodore Roosevelt, soon to become vice-president and then president, copied the poem and sent it to his friend, Senator Henry Cabot Lodge, commenting that it was ‘rather poor poetry, but good sense from the expansion point of view.’
De toenmalige elite en haar intellectuele sycophanten gingen er blind vanuit dat het westers geweld noodzakelijk was om de onderdrukking en uitbuiting van de rest van de wereld mogelijk te maken. In dat opzicht lijkt de huidige politieke en economische elite en haar ‘politiek-literaire’ pluimstrijkers als twee druppels water op die van ruim een eeuw geleden. Alleen heet de terreur nu ‘humanitair ingrijpen’ en/of ‘responsibility to protect.’ De ‘White Man’s Burden,’ wordt vandaag de dag gepropageerd als het verspreiden van ‘democratie en mensenrechten,’ maar eindigt net als voorheen met martelingen, Abu Ghraib, Guantanamo Bay, en met de grootschalige westerse oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid in Afghanistan, Irak, Libië, en Syrië. Nog steeds wordt het eigen ‘terrorisme’ verkocht als het verheffen van de ‘weerspannige volkeren, half-duivel, half-kind.’
Take up the White Man's burden, Send forth the best ye breed
bind your sons to exile, to serve your captives' need;
To wait in heavy harness, On fluttered folk and wild —
Your new-caught, sullen peoples, Half-devil and half-child.
Take up the White Man's burden, In patience to abide,
To veil the threat of terror And check the show of pride;
By open speech and simple, An hundred times made plain
To seek another's profit, And work another's gain.
Take up the White Man's burden, The savage wars of peace —
Fill full the mouth of Famine And bid the sickness cease;
And when your goal is nearest The end for others sought,
Watch sloth and heathen Folly Bring all your hopes to nought.
Ashish Nandy beschrijft hoe complex en innerlijk verscheurd Kipling was. Op overtuigende wijze maak hij duidelijk dat:
Kipling's early life provides a clue to the childhood he worshipped and respected. He was not merely born in India; he was brought up in India by Indian servants in an Indian environment. He thought, felt and dreamt in Hindustani, mainly communicated with Indians, and even looked like an Indian boy. He went to Hindu temples, for he was 'below the age of caste,’ and once, when he visited a farm with his parents, he walked away holding the hand of a farmer, saying to his mother in Hindustani: 'Goodbye, this is my brother.'
Young Kipling was deeply impressed by the romance, the colour and the mystery of India. And the country became a permanent part of his idea of an idyllic childhood, associated with his 'years of safe delight' and his private 'garden of Eden before the fall.’
In schril contrast met deze idylle stond de formalistische houding van zijn Victoriaanse ouders en
it was through his parents that Rudyard was exposed to the most painful experience of his life. After six idyllic years in Bombay, he was sent with his sister to Southsea in England, to one Aunt Rosa for education and ‘upkeep.' Mrs Rosa Holloway belonged to an English family of declining fortunes, and with her husband, a retired army officer, she kept boarders… it transpired after Kipling's death that his years at Southsea had been a torture. His posthumous autobiography describes Mrs Holloway's establishment as a 'House of Desolation,’ characterized by restrictions, bullying, persecution and some sadism. The malefactors included both Aunt Rosa and her young son.
It must have been a lonely, hateful world for someone brought up, in close proximity to nature, in a free yet capsulating (ingekapselde. svh) world, peopled by kindly, warm, non-parental figures. To Mrs Holloway, on the other hand, Rudyard was a stranger. Sold to the Victorian and Calvinist concept of a sinful childhood that had to be chastened, she must have found the strongwilled, defiant, uninhibited child particularly spoilt, unsaved and reprobate (verdoemd. svh). Perhaps there was an element of jealousy too. At least one chronicler suggests that both Mrs Holloway and her bully of a son might have sensed that the arrogant deceitful little boy had spent his time in a world quite beyond their dreary horizon.
To young Rudyard, the ill-treatment at Southsea was a great betrayal by his parents. To requote a passage by his sister made famous by Edmund Wilson (biograaf van Kipling. svh) in the 1940s:
‘Looking back, I think the real tragedy of our early days, apart from Aunty's bad temper and unkindness to my brother, sprang from our inability to understand why our parents had deserted us. We had had no preparation or explanation; it was like a double death or rather, like an avalanche that had swept away everything happy and familiar… We felt that we had been deserted…’
Nandy schrijft vervolgens:
the issue is not whether Rudyard was justified in feeling what he felt about his parents, but whether he actually harbored such feelings. His sister was the only person to know, and her evidence in this respect is conclusive. The other, and more serious evidence is the fact that he finally had at Southsea a ‘severe nervous breakdown,’ made more horrible by partial blindness and hallucinations.
At last Rudyard was taken away from Southsea and put in a public school which catered for children of families of a military background, mainly children planning to enter the navy. The school emphasized the military and masculine virtues. Ragging (ontgroenen, kleineren. svh) was common, the cultural compulsion to enter sports enormous. But Rudyard was a sedentary, artistically-minded child who hated sports, partly because of his dangerously weak eyesight and partly because he was already sure that he wanted to live a life of the mind. In addition, Kipling looked noticeably a non-white (at least some Indians have observed that Kipling had a tan which could not be explained away as a result of the Indian sun). The result was more misery. If his parents showed him the other side of English affection and Mrs Holloway the other face of English authority, the bullying and ostracism he suffered as an alien-looking 'effeminate' schoolboy gave him another view of the English subculture that produced the ruling elites for the colonies.
Kortom, ‘young Rudyard found England a harrowing (vreselijke. svh) experience.’ Het
was a culture he could admire — the admiration was also a product go his socialization — but not love. He remained in England a conspicuous bicultural sahib, the English counterpart of the type he was to later despise: the bicultural Indian babu (kinderjuffrouw. svh). Others sensed this marginality and the resulting social awkwardness, and this further distanced him from English society in England and subsequently in India. His writings were to reflect this remoteness later, and he never could write about England as captivatingly as about India.
Yet, his oppressive English years inevitably gave Kipling the message that England was a part of his true self, that he would have to disown his Indianness and learn not to identify with the victims, and that the victimhood he had known in England could be avoided, perhaps even glorified, through identification with the aggressors, especially through loyalty to the aggressors' values.
Kipling himself had been effeminate, weak, individualistic, rebellious and unwilling to see the meaning of life only in work or useful activity (he was bad at figures in his school at Southsea and could not read till he was six). These were exactly the faults he later bitterly attacked in Westernized Indians. Almost self-depreciatingly, he idealized the herd and the pack and the kind of morality which would hold such a collectivity together. He never guessed that it was a short step from the Westernized He never guessed that it was a short step from the Westernized Indian to the Indianized Westerner and he never realized that the marginality he scorned in the pro-Indian intellectuals and the anti-colonial liberals was actually his own.
Op dit punt aangekomen stelt Nandy de onvermijdelijke vraag:
What were the links between the two Kiplings: between the hero loyal to Western civilization and the Indianized Westerner who hated the West within him, between the hero who interfaced cultures and the anti-hero who despised cultural hybrids and bemoaned the unclear sense of self in him?
It was blind violence and a hunger for revenge. Kipling was always ready to justify violence as long as it was counter violence. Edmund Wilson points out, with a touch of contempt, that much of Kipling's work is remarkably free of any real defiance (verzet. svh) of authority and any sympathy for the victims. Actually there is more to it. Kipling distinguished between the victim who fights well and pays back the tormentor in his own coin and the victim who is passive-agressive, effeminate, and fights back through non-cooperation, shirking, irresponsibility, malingering and refusal to value face-to-face fights. The first was the ‘ideal victim’ Kipling wished to be, the second was the victim’s life young Kipling lived and hated living. If he did not have any compassion for the victims of the world, he did not have any compassion for a part of himself either.
But Kipling’s literary sensitivities did not entirely fail him even in this sphere. He knew it was not a difference between violence and nonviolence, but between two kinds of violence. The first was the violence that was direct, open and tinged with legitimacy and authority. It was the violence of self-confident cultural groups, used to facing violent situations with overwhelming advantages. The second was the violence of the weak and the dominated, used to facing violence with overwhelming disadvantages. There is in this second violence a touch of non-targeted rage as well as desperation, fatalism and, as the winners or masters of the world would have it, cowardliness. This violence is often a fantasy rather than an intervention in the real world, a response to the first kind of violence rather than a cause or justification for it.
In Kipling's life, the first kind of violence happened to be the prerogative of the British rulers in India; the second that of Indians subjugated in India. Kipling correctly sensed that the glorification of the victor’s violence was the basis of the doctrine of social evolution and ultimately colonialism, that one could not give up the violence without giving up the concept of colonialism as an instrument of progress.
Interessant aan deze analyse is voor ons het feit dat niet alleen ‘much of Kipling's work is remarkably free of any real defiance (verzet. svh) of authority and any sympathy for the victims,’ maar dat dit ook geldt voor het werk van de ‘minor poets’ Mak en Heijne. Pas zodra het geweld te dichtbij komt en ook zij, of het milieu waarmee zij zich identificeren, de dupe kunnen worden van contra-terreur reageren zij zo ‘geschokt’ dat zij ‘misselijk van woede’ worden. Daarentegen bleven beide opiniemakers muisstil toen bekend werd dat mevrouw Albright ‘het de prijs waard’ had gevonden dat zeker een half miljoen Iraakse kinderen onder de vijf jaar was opgeofferd om de Amerikaanse politieke doeleinden te verwezenlijken, en kinderen massaal stierven aan de gevolgen van bombardementen op de Iraakse infrastructuur en de boycot tegen Irak. Net als ‘Kipling correctly sensed that the glorification of the victor’s violence was the basis of the doctrine of social evolution and ultimately colonialism, that one could not give up the violence without giving up the concept of colonialism as an instrument of progress,’ beseffen ook Mak en Heijne dat het geglobaliseerde neoliberalisme met zijn groeiende kloof tussen arm en rijk alleen dankzij grootschalig geweld in stand kan worden gehouden. Ook voor de mainstream-opiniemakers is dit massaal geweld ‘de prijs waard.’ Maar misschien is wel de meest opmerkelijke overeenkomst tussen hen en Kipling het feit dat Bas Heijne en Geert Mak zich bij tijd en wijle buitengewoon ongemakkelijk voelen in de door hen gepropageerde neoliberale massacultuur, waaruit zij zich niet weten los te maken. Zij zijn niet bij machte zich boven het alledaagse gewoel te verheffen, en slagen er zodoende niet in een meta-standpunt in te nemen. Telkens weer moeten zij het huidige bestel verdedigen, willen ze niet hun autoriteit en daarmee hun inkomen verliezen. Maar werkelijk in het systeem geloven doen ze niet. En dus verklaren ze het ene moment dat ‘machten aan de gang [zijn] boven Europa,’ die het ‘grootkapitaal’ vertegenwoordigen, ‘die ons totaal ontglipt en waar je niks tegen kunt doen. En dat vind ik buitengewoon beklemmend,’ om het volgende moment met evenveel stelligheid te beweren dat ‘Europa’ met zijn neoliberaal marktdenken ‘als economische eenheid’ een ‘eind op weg’ is, en ‘de EU een markt [is] van bijna een half miljard mensen met de hoogste gemiddelde levensstandaard ter wereld. Alleen al voor Nederland is de Unie goed voor tweederde van onze totale export, een vijfde van het nationale product. We hebben nu een open toegang tot die markt,’ en daarom moeten ‘we’ zeker niet de 'deur' naar de ‘markt dichtgooien,' want 'Geen Jorwert zonder Brussel!' Op zijn beurt is zelfs Bas Heijne gedwongen toe te geven dat de ‘Verlichting zijn eigen tekortkomingen onder ogen [moet] zien, de veronachtzaming van de behoefte aan samenhang en gemeenschap,’ en ziet hij zich gedwongen de lezer te waarschuwen zich te hoeden ‘voor de barbaar in jezelf,’ om vervolgens met evenveel overtuiging te beweren dat de VS met zijn ‘immer onkreukbare Barack Obama,’ een ‘in alle opzichten superieure’ cultuur is. De verklaring moet kennelijk gezocht worden in Heijne’s stelling dat ‘[w]at je met de paplepel ingegoten hebt gekregen, zich niet zomaar ongeldig [laat] verklaren.’
Hoe dan ook, datgene wat in het interbellum door intellectuelen als ondermeer José Ortega y Gasset, Erich Fromm, Hannah Arendt, en Theodor Adorno werd beschreven, is nu dan toch tot de polder doorgedrongen. Hoe nu verder? vragen de Heijne’s en Makken zich af, want ondanks al hun praatjes, hebben zij hun keuze gemaakt en die kunnen ze niet ongedaan maken zonder hun imago te verwoesten. Als volleerde opportunisten slalommen ze tussen enerzijds neo-koloniale ‘Verlichtingsidealen’ en anderzijds de neoliberale idealen met hun ‘White Man’s Burden.’ Beiden, afkomstig uit een kleinburgerlijk milieu in de polder, bewonderen en verafschuwen tegelijkertijd het geweld dat de geglobaliseerde orde van de witte man moet consolideren. Omdat evenwel beiden tevens het product zijn van een geseculariseerde maatschappij, bezitten zij geen vast omlijnde moraliteit meer, en zien zij zich gedwongen om mee te buigen met de politieke waan van de dag. Beiden zullen het niet in hun hoofd zullen halen om bijvoorbeeld de terreur van de zionistische staat structureel te bekritiseren. In Heijne’s pamflet over ‘het terrorisme’ komt de terreur van Israel tegen de Palestijnse burgerbevolking geen één keer voor, terwijl juist de illegale zionistische politiek, die door Europa en de VS blind wordt gesteund, telkens opnieuw verregaande consequenties tot gevolg heeft, inclusief contra-terreur. Het feit dat de overgrote meerderheid van de bevolking van de Krim via een referendum zich uitsprak voor aansluiting bij Rusland, wordt door beide heren gezien als weerzinwekkende ‘landjepik,’ maar dat Israel nu bijna negentig procent van het voormalige Palestina in handen heeft, wordt door hen niet gekwalificeerd als ‘landjepik.’ Heijne en Mak menen daar niet op aangesproken te kunnen worden, aangezien zij bij gebrek aan moraliteit met elke stroming mee kunnen dobberen. Vechten de Palestijnen terug met de mogelijkheden die zij bezitten dan wordt dit met klem afgewezen als terreur, terwijl het bombarderen van de Palestijnse burgerbevolking door de Israelische artillerie of luchtmacht door de Hollandse spraakmakende gemeente wordt geaccepteerd, met zo nu en dan een kritische opmerking wanneer de zionistische misdaden niet meer te negeren zijn. Het leven van een Palestijnse burger is vanuit de onderhuidse superioriteitsgedachte van de witte man minder waard dan die van een Joods-Israeli. Vandaar ook het groeiende wantrouwen overal tegen politici en de mainstream-media. Kapuściński verwoordde een algemeen heersend gevoel toen hij in de ander schreef:
Hoe dan ook, datgene wat in het interbellum door intellectuelen als ondermeer José Ortega y Gasset, Erich Fromm, Hannah Arendt, en Theodor Adorno werd beschreven, is nu dan toch tot de polder doorgedrongen. Hoe nu verder? vragen de Heijne’s en Makken zich af, want ondanks al hun praatjes, hebben zij hun keuze gemaakt en die kunnen ze niet ongedaan maken zonder hun imago te verwoesten. Als volleerde opportunisten slalommen ze tussen enerzijds neo-koloniale ‘Verlichtingsidealen’ en anderzijds de neoliberale idealen met hun ‘White Man’s Burden.’ Beiden, afkomstig uit een kleinburgerlijk milieu in de polder, bewonderen en verafschuwen tegelijkertijd het geweld dat de geglobaliseerde orde van de witte man moet consolideren. Omdat evenwel beiden tevens het product zijn van een geseculariseerde maatschappij, bezitten zij geen vast omlijnde moraliteit meer, en zien zij zich gedwongen om mee te buigen met de politieke waan van de dag. Beiden zullen het niet in hun hoofd zullen halen om bijvoorbeeld de terreur van de zionistische staat structureel te bekritiseren. In Heijne’s pamflet over ‘het terrorisme’ komt de terreur van Israel tegen de Palestijnse burgerbevolking geen één keer voor, terwijl juist de illegale zionistische politiek, die door Europa en de VS blind wordt gesteund, telkens opnieuw verregaande consequenties tot gevolg heeft, inclusief contra-terreur. Het feit dat de overgrote meerderheid van de bevolking van de Krim via een referendum zich uitsprak voor aansluiting bij Rusland, wordt door beide heren gezien als weerzinwekkende ‘landjepik,’ maar dat Israel nu bijna negentig procent van het voormalige Palestina in handen heeft, wordt door hen niet gekwalificeerd als ‘landjepik.’ Heijne en Mak menen daar niet op aangesproken te kunnen worden, aangezien zij bij gebrek aan moraliteit met elke stroming mee kunnen dobberen. Vechten de Palestijnen terug met de mogelijkheden die zij bezitten dan wordt dit met klem afgewezen als terreur, terwijl het bombarderen van de Palestijnse burgerbevolking door de Israelische artillerie of luchtmacht door de Hollandse spraakmakende gemeente wordt geaccepteerd, met zo nu en dan een kritische opmerking wanneer de zionistische misdaden niet meer te negeren zijn. Het leven van een Palestijnse burger is vanuit de onderhuidse superioriteitsgedachte van de witte man minder waard dan die van een Joods-Israeli. Vandaar ook het groeiende wantrouwen overal tegen politici en de mainstream-media. Kapuściński verwoordde een algemeen heersend gevoel toen hij in de ander schreef:
Enerzijds hebben we in de mediawereld te maken met een groeiende globalisering, maar anderzijds nemen ook de mediale oppervlakkigheid, de wanorde en het gebrek aan samenhang toe. Hoe meer men in contact komt met de media, des te meer klaagt men over een gevoel de kluts kwijt te zijn en over eenzaamheid.
In de filmdocumentaire The Betrayal by Technology: A Portrait of Jacques Ellul merkte de Franse socioloog op:
Ik denk dat onze grootste schuld, onze grootste tragedie is dat wij samenlevingen binnendrongen met het idee dat die mensen wilden waren, dat zij bijna niet menselijk waren. Wij realiseerden ons niet dat er misschien wel enige waarheid in hun denkbeelden verborgen lag.
Ellul zette uiteen dat
wij alle rijkdommen van die landen alleen vanuit ons industrieel gezichtspunt gebruikten, waardoor wij alle traditionele landbouwmethoden vernietigden, en vervingen door industriële landbouw, agro-industrie. Dat wil zeggen: pinda’s om olie te maken, cacaobonen, suikerriet enzovoorts. Op hetzelfde moment dwongen wij de burgers van die samenlevingen hun veroveraars te gehoorzamen, want contact was alleen mogelijk nadat je hen eerst had onderworpen. Wij wonnen altijd, omdat wij technologisch veel geavanceerder waren. Veel buitengewoon wezenlijke dingen werden in die tijd vernietigd, dingen die noodzakelijk waren om te kunnen leven: waar komen we vandaan? Wat betekent het te leven? Die mensen hadden een antwoord op die vragen gevonden. En wij hadden niet het recht dat antwoord te vernietigen. Wij vernietigden hun maatschappelijke structuren en eveneens het hele systeem van hun levensfilosofie, hun voorstelling van de wereld en het universum.
Wat heilig is in één samenleving is niet altijd heilig in een andere, maar mensen hebben altijd het heilige gerespecteerd. En wanneer er een macht was, die datgene wat heilig werd beschouwd vernietigde in een bepaalde samenleving, dan werd die nieuwe macht vereerd en gerespecteerd, aangezien die gedemonstreerd had sterker te zijn. Er was dus een nieuwe heiligheid die heiliger was dan de oude. Wat nu zo huiveringwekkend is in onze samenleving is dat de technologie alles heeft vernietigd dat de mens ooit als heilig beschouwden in de natuur. De mens heeft uit eigen beweging de technologie omarmt als iets heiligs, en dit is een buitengewoon ernstige zaak. In het verleden was het heilige altijd afkomstig uit de natuur, maar vandaag de dag is de natuur volledig ontheiligd, en beschouwen wij juist de technologie als iets heiligs. Denk bijvoorbeeld maar eens aan alle ophef zodra er tijdens een demonstratie een auto in brand wordt gestoken. Telkens weer reageert nagenoeg iedereen enorm geschokt, omdat op dat moment een heilig object wordt vernietigd.
De ontheiliging van de natuur is de meest ingrijpende consequentie van het kapitalistische marktdenken dat door Mak en Heijne wordt gepredikt. De materialistische visie van hun utilitaire ideologie vernietigt tot op de dag van vandaag talloze culturen die andere antwoorden hebben gevonden op de zin en betekenis van het bestaan. Tegelijkertijd zijn ook beide heren geïnfecteerd door wat Sigmund Freud ‘het onbehagen in de cultuur’ noemde. Het tragische is evenwel dat de mainstream-opiniemakers niet weten wat ze met dit onbehagen aan moeten. Daardoor wordt het door hen meestal geprojecteerd in de Ander, die tot vijand van ‘onze’ cultuur wordt gebombardeerd. In zijn boek Age of Anger. A History Of The Present (2017) toont de Brits-Indiase filosoof Pankaj Mishra overtuigend aan dat de haat, afkeer, weerzin, woede tegen de heersende westerse cultuur al ruim een eeuw geleden in, let wel, Europa begon. Eén van de voorbeelden die hij geeft is de Italiaanse schrijver, dichter en politicus Gabriele D’Annuzio. Mishra schrijft over hem:
D’Annunzio was only one of the many manipulators in a political culture wrought by the West’s transition to industrial capitalism and mass politics — what the Indian poet Rabindranath Tagore, touring the United States in 1916, called a ‘dense poisonous atmosphere of world-wide suspicion and greed and panic.’ In Italy, the invasive bureaucracy of the new state, and its brazen indulgence of a rich minority (de zelfverrijking. svh), made the young in particular more vulnerable to fantasies of vengeful violence. As ‘The Futurist Manifesto,’ produced in 1909 by D’Annunzio’s admirer the poet Filippo Marinetti, proclaimed:
‘We want to glorify war — the world’s only hygiene — militarism, patriotism, the destructive act of the anarchists, the beautiful ideas for which one dies, and contempt for women. We want to destroy museums, libraries and academies of all kinds.’
Het is een herhaling van Théophile Gautier’s ‘plutôt la barbarie que l’ennui.’ Waar dit fascisme op uitgelopen is, weten we na de twee verwoestende wereldoorlogen van de twintigste eeuw maar al te goed, de terreur van massavernietigingswapens als de mitrailleur, sarin-gas, Zyklon B, en de atoombom. Desalniettemin werkt de elite van NAVO-bondgenoot de VS, met steun van de Heijne’s en Makken, aan de voorbereiding van een Derde Wereldoorlog, in de krankzinnige overtuiging dat het Westen die zal kunnen winnen. Opnieuw zijn het kleinburgerlijke propagandisten die de belangen van de elite propageren. Pankaj Mishra constateert dat
They have counterbalanced (tegenwicht bieden. svh) their loss of nerve before the political challenge of terrorism with overreaction, launching military campaigns, often without bothering to secure the consent of a frightened people, and while supporting despotic leaders they talk endlessly of their superior ‘values,’
terwijl ondertussen terroristen druk doende zijn met ‘retaliating to bombs from the air with choreographed slaughter on the ground.’ Maar voor de westerse terreur is geen plaats in het werk van de Heijne’s en Makken, want voor hen blijft gelden:
Take up the White Man's burden, Send forth the best ye breed
bind your sons to exile, to serve your captives' need;
To wait in heavy harness, On fluttered folk and wild —
Your new-caught, sullen peoples, Half-devil and half-child.
The White Man's Burden kent vele gezichten, Zelfgenoegzaam, betweterig, en natuurlijk martiaal.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten