Theo van Gogh en Pim Fortuyn

Praalgraf van Pim Fortuyn in Provenzano

In het NOS Journaal van acht uur verbaasde de presentatrice zich over de lage opkomst bij de herdenking van de moord op Theo van Gogh. Onwillekeurig moest ik aan de herbegrafenis van Pim Fortuyn denken, in juli 2002, in het Italiaanse gehucht Provenzano. Ik luisterde destijds via de Wereldomroep naar een verslag ervan. Onder een boom op een berg in Umbrie hoorde ik de correspondent in Italie in voorzichtige bewoordingen en enigszins teleurgesteld vertellen dat er weinig belangstelling was. Misschien was de reden dat de mensen die er niet waren liever niet op een zinderend heet pleintje wilden staan puffen, maar de zee verkozen nu het eindelijk weer zonnig was in Noord Italie. Maar je kon aan zijn stem horen dat hij er zelf niet echt in geloofde. In dezelfde tijd stonden duizenden Nederlanders in de knetterende hitte de renners van de Tour de France uitzinnig toe te juichen. En dus verzon hij ter plaatse een andere verklaring. Misschien waren de mensen die er niet waren bang gemaakt dat er teveel mensen zouden komen met extreem rechtse denkbeelden. In elk geval waren er niet meer dan duizend mensen, inclusief 200 persmuskieten en de totale locale bevolking, 500 man, vrouw en kind sterk. Zij kenden il professore weliswaar niet, aangezien de Rotterdamse kosmopoliet de Italiaanse taal niet machtig was geweest, maar ze hadden hem weleens whiskey en koffie zien drinken en zoiets schept toch een band. Enkele tientallen Nederlanders en dus opvallend rustig zo maakte ik op uit het verslag van de laconieke correspondent, die zelf de massapsychose onmiddellijk na de moord op Fortuyn bespaard was gebleven. Na de mis ging de kist naar het praalgraf en dat was dat. Ook in Rotterdam was de opkomst beneden verwachting tot stomme verbazing van de speciale oorlogsverslaggever van de Wereldomroep die naar het vliegveld was gestuurd. Voor vertrek spoot de brandweer water in een boog over het vliegtuig om zo – overigens vergeefs – een regenboog te creeren. Vervolgens maakte het vliegtuig met de kist van Pim erin een rondje over Rotterdam en kwamen enkele aanwezigen aan het woord. Een vrouw zei: ‘Dankzij Pim dorsten we te praten,’ een ander jammerde: ‘Nooit mag hij vergeten worden, nooit!’ Weer een ander sprak over een groot standbeeld dat vanzelfsprekend van goud moest zijn en een man zei tenslotte: ‘Ik zag in zijn ogen iets. Ik ben hetero, maar ik zou voor hem homo worden.’ Op de achtergrond klonk zwak gejuich. Desondanks was het niet wat men ervan verwacht had, het vuur was eruit, het momentum was afgelopen, de mediahype was voorbij. ‘De show is over... nu moet het afgelopen zijn,’ verklaarde Pims broer Marten. Hij had geen woord teveel gezegd, want vanaf het allereerste begin was het allemaal een show geweest van een populistische poseur die maar al te graag zijn kunsten vertoonde voor de uitpuilende ogen van de verzamelde pers. Een wervelende show die precies op zijn hoogtepunt tragisch was afgelopen. De auteur Milan Kundera zei ooit eens: ‘Op grond van de dwingende noodzaak te behagen en zo de aandacht van het grootst mogelijke publiek te trekken, is de esthetiek van de massamedia onvermijdelijk die van de kitsch en naarmate de massamedia ons gehele leven meer omsluiten en infiltreren, wordt de kitsch onze dagelijkse esthetiek en moraal.’ En om in deze kitsch werkelijkheid zoveel mogelijk kijkers, lezers en luisteraars te trekken mobiliseren de massamedia de emoties, met gedachten krijgt men lang niet zoveel mensen in beweging. Vandaar dat het NOS Journaal vanavond in het verslag van de herdenking een hyperventilerende en schreeuwende Theodor Holman in beeld bracht, de zelfbenoemde vriend van Theo van Gogh. 'De commerciele exploitatie van emotioneel extremisme,' noemde een recensent van de Times Literary Supplement dit fenomeen, een verschijnsel dat naadloos past in de cultuur van de onderklasse. Maar omdat emoties vluchtig en grillig zijn, is de oorspronkelijke impuls snel uitgewerkt, zoals de herdenking van de moord op Theo van Gogh opnieuw aantoont. Dat is voor de media geen wezenlijk probleem, want binnen afzienbare tijd dient er zich wel weer een nieuwe hype aan en zo kan het circus vol vertrouwen verder trekken.