'Deskundigen' 47

In zijn reisboek suggereert Geert Mak dat het land wordt bevolkt door 'al die vrije, eigenwijze Amerikanen die ik tijdens dit project tegen het lijf liep.' Mensen voor wie 'de frontierervaring individualisme en democratie [had gebracht],' zo vat hij de visie van de Amerikaanse historicus Frederick Jackson Turner kort samen, zonder diens werk overigens gelezen te hebben. Wel las hij het boek Pursuit of Loneliness van de Amerikaanse socioloog Philip Slater, een titel die hij op advies van de psychotherapeute Martine Groen had gelezen. Ik weet dit omdat Groen ook mij dit boek had aanbevolen. Hoewel Pursuit of Loneliness algemeen beschouwd wordt als een meesterwerk dat een diep inzicht geeft in de psyche van veel Amerikanen en door de New York Times werd aangeprezen als 'a brilliant, sweeping and relevant critique of American culture' noemt Mak hem slechts tweemaal kort in zijn 576 pagina's tellende werk, als het ware terloops en zonder enige consequenties te verbinden aan hetgeen Slater vast stelt. Een voorbeeld daarvan is de rol van het door Mak geprezen individualisme van 'al die vrije, eigenwijze Amerikanen' en Philip Slater's argument dat

individualism is rooted in the attempt to deny the reality of human interdependence.

De Amerikaanse socioloog Todd Gitlin benadrukt in de introductie van het boek terecht dat

Slater argues that middle-class Americans feel helpless to identify the social forces that damage their lives. Helplessness leads to indifference. Because we are hell-bent on autonomy, we don't know who to blame for our lingering feeling that life is beyond our control. 'Our fondness for violence at a distance,' Slater writes 'is both an expression of, and a revenge against, the indifference. We sent bombers to destroy "communism" in Vietnam to avoid meeting our needs for cooperation at home.' [...] between 1965 and 1973 the government of the United States dropped on Indochina, including Laos and Cambodia, more than fourt imes the bomb tonnage it dropped on all of Europe and Asia during World War II.

Mak geeft geen verklaring hoe het mogelijk is dat 'al die vrije, eigenwijze Amerikanen,' die het  'individualisme' omarmen, met deze 'shock and awe' strategie akkoord gaan, en pas in verzet komen wanneer er 'te veel' Amerikanen sneuvelen. Wat betreft de oorzaken, dus niet de aanleiding, van dit massale geweld tegen Zuid-Oost Azie komt Mak niet veel verder dan dat 'de geest uit de fles [was],' en 'Johnson zijn hand [had] overspeeld,' met als resultaat dat 'het een zware aanslag [was] op de Amerikaanse droom van superioriteit en welwillendheid, van onschuld en Gods zegen boven alles. Dat was voor de Amerikanen het werkelijke trauma van Vietnam.' Maar geen woord over de diepere oorzaken van de grootscheepse terreur van 'al die vrije, eigenwijze Amerikanen,' van een gewelddadige imperialist als 'Teddy Roosevelt tot de mannen van Al's Diner.' Toch had Mak met een verklaring moeten komen aangezien hijzelf constateert dat 'Amerika' door de Vietnam 'oorlog veel van al zijn moeizaam verworven prestige zou verliezen.'  Zelfs bij Geert Mak die al die tijd een 'geheime liefde' voor het land koesterde, maar nu toch tegenover Vrij Nederland met gepaste trots meldt:

Ik ben nog veroordeeld wegens het publiceren van een affiche met 'Johnson Moordenaar'. We zagen in hem de vleesgeworden satan.'

Wie 'we' is blijft onduidelijk, maar duidelijk is wel dat de kwalificatie 'satan' illustrerend is voor het onvermogen om de VS in sociologsche termen te analyseren. Neem bijvoorbeeld Todd Gitlin's woorden over de doorsnee inwoner van Geert's voormalige 'droomland':

Unable to find social solidarity horizontally, through co-operation, they search for it vertically, through authoritarian imposition. Much of Americans vaunted individualism is a fevered denial of our conformity and a longing for guidance. Our vehement insistence, in chorus, on our uniqueness conceals an even uglier side of this individualism -- terror that somebody out there is scheming against us, keeping us from getting our due. Individualism, Slater argues, is the root of the military and economic and cultural mobilization which has been institutionalized since 1947 in the national security state. As that expert on American culture, Lyndon Johnson, said in 1966: 'There are three billion people in the world and we only have two hundred million of them. We are outnumbered fifteen to one. If might did make right they would sweep over the United States and take what we have. We have what they want.'

Maar zelfs deze laatste uitspraak heeft Mak niet aan het twijfelen gebracht over de wereldwijde 'missie' van de VS om 'morele principes, om vrijheid en democratie, en niets anders' te verspreiden, waardoor de 'definitieve overwinning van de Amerikaanse revolutionairen' een feit zou zijn geworden. Daarbij wordt de lezers van zijn Reizen zonder John meegedeeld dat

de Amerikaanse diplomaten tot de beste ter wereld [horen], het land beschikt over voortreffelijke informatiesystemen, het leger geen grenzen [kent], de universiteiten en het State Department beschikken over briljante strategen en politieke analisten, het Amerikaanse bedrijfsleven over de hele wereld opereert.

waardoor het hen niet zal verbazen dat de Amerikaanse machthebbers

een begin van orde brachten in de mondiale politiek en economie.

Deze Reader's Digest versie van de realiteit staat in al haar stelligheid op pagina 463 van Mak's reisboek. Hoe een gewelddadig systeem dat afhankelijk is van grondstoffen en markten elders om de eigen rijkdom in stand te houden, wereldwijd 'orde' kan brengen wordt niet uitgelegd. MIsschien bedoelt hij de neoliberale 'orde,' waarbij 1 procent van de rijken de macht heeft terwijl de helft van de mensheid met 2 dollar per dag per persoon moet zien te overleven. Het is alsof Mak ook Pursuit of Loneliness niet gelezen heeft, of in elk geval niet begrepen heeft waar deze beroemde studie over gaat. Toch schrijft Slater al op pagina 9 van zijn boek over de onverzadigbaarheid van de Amerikaanse cultuur:

The competitive life is a lonely one and its satisfactions short-lived, for each race leads to a new one,

waarbij hij erop wijst dat

when a value is strongly held, as individualism is in America, the illnesses it produces tend to be treated in the same way an alcoholic treats a hangover or a drug addict his withdrawal symptoms. Technological change, mobility, and individualistic ways of thinking all rupture the bonds that tie a man to a family, a community, a kinship network, a geographical location -- bonds that give him a comfortable sense of himself. As this sense of himself erodes, he seeks ways of affirming it. Yet his efforts accelerate the very erosion he seeks to halt. This loss of a sense of oneself, a sense of one's place in the scheme of things, produces a jungle of competing egos, each trying to create a place. Huge corporations are fueled on this energy -- the stockholders trying to buy place with wealth, executives trying to grasp it through power and prestige, public relations departments and advertisers trying to persuade people that the corporation can confer a sense of place to those who believe in it or buy its products.

Om het maar eens in eenvoudig reclamejargon te zeggen: de consument wil 'The Real Thing.'  Daardoor krijgt hij/zij even het gevoel ergens 'bij te horen.' En juist dat is de ervaring, 'Het Ware Ding,' waarnaar de geisoleerde massamens hunkert. Slater:

Americans love bigness, mostly because they feel so small. They feel small because they're unconnected, without a place. They try to overcme that smallness by associating themselves with bigness -- big projects, big organisations, big government, mass markets, mass media, 'nationwide, worldwide.' But it's that very same bigness that rips away their sense of connectedness and place and makes them feel small. A vicious circle. Notice the names of corporations: 'Universal,' 'Continental,' 'International,' 'General,' 'National,' 'Trans-World' -- the spirit of grandiosity and ego-inflation pervades our economic life. Corporations exist not to feed or supply the people, but to appease their own hungry egos. Advertisertising pays scant attention to price or quality and leans heavily on our needs for acceptance and respect. The economic structure of our society continually frustrates those needs, creating an artificial scarcity that in turn motivates the entire economy. This is why the quality of life in America is so unsatisfying. Since our economy is built on inflated vanity, rather than being grounded in the real material needs of the people, it must eventually collapse, when these illusions can no longer be maintained.

En toch spreekt Mak van 'burgerzin' die 'de basis [was en is] van de Amerikaanse politiek,' daarbij verzwijgend dat er in het politieke domein geen sprake is van ware 'burgerzin,' aangezien meer dan 40 procent van de Amerikaanse kiesgerechtigden is afgehaakt en bijna een halve eeuw niet meer stemt. Ook al beloven de volksvertegenwoordigers en presidentskandidaten gouden bergen, 'change we can believe in,' en 'hoop,' toch weet bijna de helft van de bevolking dat stemmen weinig zin heeft omdat uiteindelijk het antwoord van politici blijft 'no, we cannot,' zeker zolang meer dan de helft van de Amerikaanse Congresleden miljonair is. Maar die waarheid willen Mak's lezers niet vernemen. 'Hoop' verkoopt, scepsis niet, dat weet Obama, dat weet ook Mak. Totdat inderdaad 'these illusions can no longer be maintained,' en de sociale onvrede zelfs door politici en hun opiniemakers niet langer genegeerd kan worden. Ondertussen blijft het volgende urgent:

How does one meaure in dollars the cost of economic mistrust? It may be subtle, but it's clearly enormous.

Maar zolang de rijken machtig blijven en hun opiniemakers voortdurend op televisie blijven verschijnen, al dan niet als 'Amerika-deskundige,' verandert er niets wezenlijks in een parlementaire 'democratie' waarin de eerste 'zwarte president' volgens Mak 'de crisis' heeft bezworen, dat wil zeggen 'ervoor gezorgd' heeft 'dat veel banken niet zijn omgevallen,' en Mak er gemakshalve niet bij vermeld dat Obama de werkloosheid niet heeft teruggebracht naar de beloofde 6,5 procent, huiseigenaren nog steeds op straat worden gezet, de staatsschuld bijna is verdubbeld na vier jaar 'change' tot een recordhoogte van 5.2923 biljoen dollar, terwijl hij het militair-industrieel complex op volle toeren liet doordraaien. En dit is nog maar de achtergrond van het dagelijkse leven van de doornsnee 'Amerikaan.' Over het individuele bestaan zelf schrijft Philip Slater:

We seek more and more privacy, and feel more and more alienated and lonely when we get it. And what accidental contacts we do have seem more intrusive, not only because they're unsought, but because they're not connected with any familiar pattern of interdependence. Most important, our encounters with others tend increasingly to be competitive as we search for more privacy. [...] The desire to be somehow special sparks an even more competitive quest for progressively more rare and expensive symbols -- a quest that is ultimately futile since it is individualism itself that produces uniformity.

Wij leven in een maatschappij die het individualisme propageert en tegelijkertijd het conformisme afdwingt. Een middagje 'shoppen' langs verlichte etalages, of een avondje televisie kijken en de consument weet hoe hij/zij gekleed dient te gaan, en wat belangrijk is en wat onbeduidend.

Our society gives more leeway to the individual to pursue her own ends, but since the culture defines what is worthy and desirable, everyone tends, independently but monotonously, to pursue the same things in the same way. Thus cooperation tends to produce variety, while competition generates uniformity.

En dit conformisme in Mak's 'democratische republiek' wordt verkocht als vrijheid. Wat hierbij genegeerd wordt is het volgende:

The problem with individualism is not that it is immoral but that it is incorrect. The universe does not consist of a lot of unrelated particles but is an interconnected whole. Pretending that our fortunes are independent of each other may be perfectly ethical, but it's also perfectly stupid. Individualistic thinking is unflagging in the production of false dichotomies, such as 'conformity vs. independence,' 'altruism vs. egoism,' 'inner-directed vs. other-directed,' and so on, all of which are built upon the absurd assumption that the individual can be considered seperately from the environment of which he or she is a part,

aldus Slater. De oorzaken van de versplintering van de moderne Amerikaanse maatschappij zoekt hij in het verleden:

This nation was settled and continually repopulated by people who were nog personally succesful in confronting the social conditions in their mother country, but fled in the hope of a better life. By a kind of natural selection, America was disproportionately populated with a certain kind of person. In the past we've always stressed the positive side of this dselection, implying that America thereby found herself blessed with an unusual number of energetic, mobile, ambitious, daring, and optimistic persons. [...] But very little attetion has been paid to the negative side of the selection. If we gained the lion's share of the rootless, the unscrupulous, those who valued money over relationships, and those who put self-aggrandizement ahead of love and loyalty. And most of all, we gained an undue proportion of persons, who, when faced with a difficult situation, tended to chuck the whole thing and flee to a new environment. Escaping, evading, and avoiding are responses which lie at the base of much that is peculiarly American -- the suburb, the automobile, the self-service store, and so on.

Deze interessante psychologische verklaring van wat Steinbeck 'de onrust' noemde, het permanent gemobiliseerd zijn, het Amerikaanse expansionisme wordt bij Mak genegeerd. De mainstream kan de werkelijkheid niet aan, wendt het hoofd af en blijft wanhopig zoeken naar een niet bestaande droom. Meer daarover morgen.