De Mainstream Pers 46

Kundera: 'De grote menselijke conflicten bevrijden van de naïeve interpretatie als een strijd tussen goed en kwaad, ze begrijpen in het licht van het tragische, was een enorme prestatie van de geest.'

In zijn Abel Herzberg-lezing stelde Geert Mak dat de vervreemding in Europa, inherent aan het neoliberale kapitalisme, opgeheven moet worden door ‘Brussel.’ De bestsellerauteur verklaarde dat

Die ruimte moet ook worden geschapen binnen het politieke debat, al was het alleen al door al diegenen die zich niet meer thuis voelen op hun eigen plekje in de wereld niet enkel weg te zetten als populisten of nationalisten. Het gaat hier immers om volstrekt authentieke gevoelens, gevoelens van veiligheid en, aan de andere kant, ontheemdheid, gevoelens die ieder mens kent, en die juist niet in zulke hokjes horen. Gevoelens die bovendien, net als in de 19de en begin 20ste eeuw, een logische reactie zijn op razendsnel veranderende samenlevingen. Het zijn gevoelens die, inderdaad, altijd weer door ultrarechts worden geëxploiteerd. Maar dat heeft alles te maken met het feit dat progressieve en liberale bewegingen, door de hele geschiedenis heen, stelselmatig veel te weinig oog hebben gehad voor de menselijke behoefte aan een thuis, inderdaad, aan een plaats, en alles wat daarmee samenhangt. Dat hele veld hebben ze zo overgelaten aan conservatieve en reactionaire bewegingen. Er vallen nog werelden te winnen.

En die ‘werelden’ moeten gevonden worden binnen de huidige ‘ruimte’ die door ‘Brussel’ wordt opgelegd. Een ‘ruimte’ die volgens Mak staat 'voor dynamiek, voor mogelijkheden, voor lucht en vrijheid, maar ook voor de risico’s en de wanorde die onvermijdelijk is bij het bewandelen van nieuwe, ongebaande wegen.’ Het gevoel ergens bij te horen moet volgens deze absurde opvatting als het ware organisch worden gekweekt in het hoogtechnologische kapitalisme dat vanuit ‘Brussel’ wordt gecoördineerd, het neoliberale bolwerk dat juist die vervreemding heeft versterkt. De ziekte moet zichzelf dus bestrijden via de politiek. Het spreekt voor zich dat dit onmogelijk is. Politici zijn wel de laatsten die in staat zijn het totalitaire neoliberalisme terug te dringen. Het zijn juist de politiek verantwoordelijken die de afgelopen drie decennia via deregulering en privatisering de greep van de overheid op de economische macht hebben afgebroken. Maar omdat het de Makkianen aan verbeeldingskracht ontbreekt hebben ze geen andere remedie in de aanbieding. Het wezenlijke probleem is natuurlijk niet de politieke maar de culturele leegte. Nadat ‘Die Muttersprache Europas’ zijnde ‘das Christentum’ in de loop van de negentiende eeuw, begin twintigste eeuw in Europa was verdwenen, vernietigde vervolgens het nationalisme en de volle ontplooiing van het kapitalisme op hun beurt de samenhang in het Avondland. Maar door schade en schande wijs geworden wist het Keynesiaanse kapitalisme na 1945 een nog steeds zwakke samenhang te creeren via de consumptiecultuur. Maar ook die heeft de gehoopte verlossing niet gebracht. De mens voelt zich nog steeds vervreemd van de natuur en de medemens, zeker als die verderweg woont. Ten dele vloeit dit gevoel voort uit la condition humaine. Het Christendom en de Verlichting beloven een verlossing, de één in het hiernamaals, de ander in het materialisme, maar die belofte is niet ingelost. Het gevoel van onvolmaaktheid blijft. De auteur Frans Kellendonk zei niet lang voor zijn dood daarover:

Het is een je zou kunnen zeggen, constructiefout in het menselijk bewustzijn. Het besef van menselijk tekort, en we kunnen ons een idee, een denkbeeld vormen van het volmaakte, van het absolute, al is het maar in de vorm van een ontkenning. Misschien is het precies dat vermogen tot ontkennen, dat vermogen om te zeggen: wat ik nu mee maak is het niet, dat leidt tot dat onvoldane…

Wanneer Mak voorspelt dat ‘Er na deze crisis, een Europese Renaissance [zal] komen,’ dan weet hij niet waar hij over praat, vanwege het simpele gegeven dat hij meent dat de ‘crisis’ een oplosbaar politiek probleem is, en niet in de allereerste plaats een complex cultureel verschijnsel. Het werkelijke probleem is de immense culturele leegte van het onverzadigbare consumentisme dat uiteindelijk geen enkele samenhang biedt, maar de angst voor de concurrerende ander, en de de vervreemding juist bevordert. Een Europese Renaissance is alleen mogelijk als men eerst in staat is de realiteit onder ogen te zien. Het gevaarlijke simplisme van de Makkianen met hun mainstream-visie verblindt alleen maar.  Ik bedoel dit: twintig jaar geleden schreef de auteur John Berger:

                                                                                                                                                                Wat ik wil is dat mensen zich ervan bewust worden hoe voddig het mediabedrijf ze bedient als publiek. Voddig, omdat met de waardigheid van kijker en bekekene de vloer wordt aangeveegd. Herstel iets van die waardigheid – gun mensen de tijd, verschuif het gebruikelijke zwaartepunt – en slecht nieuws wordt van een onderbreking de waarheid. Er zijn tal van waarheden waarvoor geen directe oplossing bestaat. Het woord ‘oplossing’ raakt niet aan het tragische. Wíj moeten in aanraking komen met het tragische en ons erdoor laten raken. We zouden er misschien door veranderen als we het benoemden. Ook benoemd blijft het tragische tragisch, maar slecht nieuws zou het niet worden. Alleen van daaruit is een realistische politiek mogelijk.

In een wereld waar alles begrensd is, moeten we onszelf allereerst de vraag stellen of de per definitie onbegrensde vooruitgangsideologie van de Verlichting, waar het kapitalisme op gebaseerd is, geen levensgevaarlijke dwaasheid. Is ‘Brussel’ levensvatbaar? Als Mak’s bewering ‘Geen Jorwerd zonder Brussel’ waar is, betekent dit dan niet dat de mensheid geen andere keus meer heeft dan als idioten het reeds ingeslagen pad naar de afgrond te blijven volgen? Op een wel heel absurde manier zijn we dan teruggekeerd bij het oude Griekse denken, maar dan wel in een geperverteerde vorm, de tragedie als klucht. In 2005 stelde Milan Kundera in het essay And If the Tragic Has Deserted Us? het aldus:

De grote menselijke conflicten bevrijden van de naïeve interpretatie als een strijd tussen goed en kwaad, ze begrijpen in het licht van het tragische, was een enorme prestatie van de geest; het bracht de onvermijdelijke relativiteit naar voren van menselijke waarheden; het maakte de noodaak duidelijk om rechtvaardig te zijn tegen de vijand. Maar het morele manicheïsme heeft een onvernietigbare vitaliteit… Hitler dompelde Europa niet alleen onder in een onbeschrijflijke verschrikking maar beroofde het ook van het tragische levensgevoel. Net als de strijd tegen het nazisme, zou de hele hedendaagse politieke geschiedenis van toen af aan gezien en ervaren worden als een strijd tussen goed en kwaad… Is dit een regressie? Een terugval in de pré-tragische fase van de mensheid? Maar als dat zo is, wat heeft dan een terugval ondergaan? De Geschiedenis zelf, die onrechtmatig in bezit is genomen van criminelen? Of is het onze manier van begrijpen van de Geschiedenis? Vaak denk ik: het tragische heeft ons verlaten; en dat zou weleens de ware straf kunnen zijn.

Het onvolwassen simplisme waarmee Geert Mak in zijn lezing het probleem formuleert is inderdaad tekenend voor het feit dat de mens ondanks alles niet meer in staat is ‘het tragische’ te zien, omdat hij verblind is door de vooruitgangsgedachte en de ideologie van de maakbare samenleving. Ondertussen verspreidt ‘Brussel’ een nihilistisch systeem, in de zin zoals dat  beschreven wordt door John Berger:

Nihilism, in its contemporary sense, is the refusal to believe in any scale of priorities beyond the pursuit of profit, considered as the end-all of social activity, so that, precisely: everything has it price. Nihilism is resignation before the contention that Price is all. It is the most current form of human cowardice…

Al langere tijd leven we in een werkelijkheid die door W.H. Auden werd onder andere met deze zinnen werd verwoord in The Massacre  of the Innocents:

Reason will be replaced by Revelation… Knowledge will degenerate into a riot of subjective visions… Idealism will be replaced by Materialism... Justice will be replaced by Pity as the cardinal human virtue…

De Amerikaanse dichter en vertaler van Griekse tragedies, wijlen Robert Fagles, schreef in een inleiding van Sophocles’ tragedie Oedipus the King:

Oedipus did have one freedom: he was free to find out or not find out the truth… One freedom is allowed him: the freedom to search for the truth, the truth about the prophecies, about the gods, about himself. And of this freedom he makes full use. Against the advice and appeals of others, he pushes on, searching for the truth, the whole truth and nothing but the truth. And in this search he shows all those great qualities that we admire in him – courage, intelligence, perseverance… This freedom to search, and the heroic way in which Oedopus uses it, make the play not a picture of man’s utter feebleness caught in the toils of fate, but on the contrary, a heroic example of man’s dedication to the search of truth, the truth about himself. This is perhaps the only freedom, the play seems to say, but there could be none more noble.

Dit tragische levensgevoel staat diametraal tegenover het geloof in een verlossing via het Christendom of via de vooruitgangsidelogie van de Verlichting. Robert Fagles:

ignorance can be remedied, the ignorant can learn, and the force with which Oedipus now reasserts his presence springs from the truth he now understands: that the universe is not a field for the play of blind chance, and that man is not its measure. This knowledge gives him a new strength which sustains him in his misery and gives him the courage needed to go on living, though he is now an outcast, a man from whom his fellow-men recoil in horror… The catastrophe of the tragic hero thus becomes the catastrophe of… man; all his furious energy and intellectual daring drive him on to this terrible discovery of his fundamental ignorance – he is not the measure of all things but the thing measured and found wanting.

Jean Cocteau: 'Spectateurs sans le savoir.'

Ook in dit opzicht zijn de thema’s van de oud-Griekse tragedie-schrijvers 2500 jaar nadien nog steeds actueel. Alleen weigeren de Makkianen dit in te zien. Gevangen in hun neoliberale ‘Brussel’ kan de ‘verlossing’ alleen via de politiek en dus via het materialisme tot stand komen.  Tegelijkertijd zijn zij bevangen door een

deep fear that every step we take forward on what we think is the road of progress may really be a step toward a foreordained rendezvous with disaster. The greatest of these modern versions is undoubtedly Jean Cocteau’s Machine Infernale… his compelling vision of man’s place in a strange and haunted universe. ‘Spectateurs,’ the author says in his forceful, rather nasal voice, ‘sans le savoir…’ without knowing it, Oedipus is at grips with the powers that watch us from the other side of death. They have spread for him, since the day of his birth, a trap and you are going to watch it snap shut… Nothing mortal can resist the changes Time brings: not bodily strength, not friendship between man and man, still less between city and city. No man can be confident of the future; human confidence is based on total ignorance.

Gemeten naar de kennis van de goden of de natuur is ‘human knowledge at its greatest ignorance compared to theirs… It is a universe governed by powers in whose justice man must assert, in ignorance and with little hope of confirmation, a desperate belief.

Maar dit diepe inzicht wordt weggehoond door de vooruitgangsgelovigen die blind de onbekende toekomst tegemoet stormen, want ‘er vallen nog werelden te winnen.’  Zodra de ‘onwetenden van geest’ die werelden hebben veroverd, dan is kennelijk ‘hunner het Koninkrijk der hemelen,’ zoals Geert Mak vroeger van zijn evangeliserende vader leerde. Juist daarin moet de ‘verlossing’ liggen. En ‘die ruimte moet ook worden geschapen binnen het politieke debat,’  aldus deelde Mak zijn mainstream-gehoor mee in de Rode Hoed. Het grote probleem met de Makkianen is hun onvermogen om buiten de zichzelf opgelegde mainstream-consensus te denken. Hoe onvruchtbaar hun gedachten ook zijn, ze blijven zich eraan vastklampen. Hoe onwetend ze ook zijn, ze blijven zich als profeten opstellen. Ze zijn geestelijk blijven stilstaan na de vernieuwingen van de jaren zestig/zeventig van de vorige eeuw. Daardoor hebben ze nooit begrepen wat er zich al die jaren in hun eigen samenleving voltrok. Daarover schrijft de Amerikaanse hoogleraar sociologie aan de Universiteit van California, William I. Robinson in zijn in december 2011 verschenen essay Global Rebellion: The Coming Chaos?

As the crisis of global capitalism spirals out of control, the powers that be in the global system appear to be adrift and unable to propose viable solutions. From the slaughter of dozens of young protesters by the Army in Egypt to the brutal repression of the Occupy movement in the Unioted States, and the water cannons brandished by the militarised police in Chili against students and workers, states and ruling classes are unable to hold back the tide of worldwide popular rebellion and must resort to ever more generalised repression.

Simply put, the immense structural inequalities of the global politicial economy can no longer be contained through consensual machnisms of social control. The ruling classes have lost their legitimacy; we are witnessing a breakdown of ruling-class hegemony on a world scale.

To understand what is happening in this second decade of the new century we need to see the big picture in historic and structural context. Global elites had hoped and expected that the ‘Great Depression’ that began with the mortgage crisis and the collapse of the global financial system in 2008 would be a cyclical downturn that could be resolved through state-sponsored bailouts and stimulus packages. But it has become clear that this is a structural crisis.

Vooral dit laatste feit proberen de mainstream opiniemakers in Nederland coûte que coûte te verzwijgen. Deels omdat ze het niet zien, deels omdat ze het niet willen zien. Een frappant voorbeeld daarvan geeft elke keer weer Geert Mak. Nadat de Duitse auteur Hans Magnus Enzensberger in 2011 in het essay Brussels, the Gentle Monster or the Disenfranchisement of Europe had gesteld dat

In de ogen van haar pleitbezorgers wordt het lot niet, zoals Napoleon nog dacht, door de politiek, maar door de economie bepaald. Die presenteert zichzelf als een hogere macht die door niets wordt tegengehouden, en zeker niet door de eeuwenoude tradities, mentaliteiten en constituties van de Europese landen.

schreef Geert Mak mij dat Enzensberger een ‘grumpy old,’ man was die ‘alles heeft opgegeven.’ Kritiek op de Europese Unie kon de gelauwerde Mak niet accepteren, zeker niet als dit tegen het neoliberale economische systeem van de EU was gekeerd ‘die zichzelf [presenteert] als een hogere macht die door niets wordt tegengehouden.’  Maar een jaar later leek Mak’s opnieuw aangepaste mening verdacht veel op die van de ‘grumpy old’ man, toen Mak op de Nederlandse radio verklaarde dat

Er machten aan de gang [zijn] boven Europa, ik zeg echt bóven Europa, het klassieke woord grootkapitaal doet hier zijn intrede. Ik heb er nooit zo in geloofd, maar nu wel, die ons totaal ontglipt en waar je niks tegen kunt doen! En dat vind ik buitengewoon beklemmend.

Geert Mak moet daarna zo hevig van zijn eigen inzicht zijn geschrokken dat het begrip grootkapitaal een half jaar later niet meer voorkwam in zijn Abel Herzberg-lezing. Hij gebruikte zelfs niet eens het woord kapitalisme om de huidige werkelijkheid te beschrijven. Het neoliberale kapitalisme had hij verstopt achter het begrip ‘Brussel’ dat volgens hem staat voor ‘ruimte’ oftewel ‘voor dynamiek, voor mogelijkheden, voor lucht en vrijheid, maar ook voor de risico’s en de wanorde die onvermijdelijk is bij het bewandelen van nieuwe, ongebaande wegen.’ De ‘ruimte’ van wat hij eerst nog het ‘grootkapitaal’ had genoemd, en waarvan de ongecontroleerde macht ‘buitengewoon beklemmend’ was. En niemand van de polder-intelligentsia die hem hierop aansprak. Begrijpelijk, want ook de andere Makkianen zijn de afgelopen ruim 30 jaar in hun eigen ideologie  gaan geloven, namelijk dat democratie en neoliberalisme niet alleen naast elkaar kunnen bestaan, maar ook nog eens elkaar kunnen stimuleren. Ze hadden niet door en beseffen nog steeds niet dat de

Structural crises are deeper; their resolution requires a fundamental restructuring of the system,’

aldus professor Robinson.  De veranderingen die de journalist Mak voorstelt om het neoliberalisme te redden zijn niet meer dan cosmetische aanpassingen. Robinson:

Earlier world structural crises of the 1890s, the 1930s and the 1970s were resolved through a reorganization of the system that produced new models of capitalism. ‘Resolved’ does not mean that the problems faced by the majority of humanity under capitalism were resolved but that the reorganization of the capitalist system system in each case overcame the constraints to a resumption of capital accumulation on a world scale. The crisis of the 18902 was resolved in the cores of world capitalism through the export of capital and a new round of imperialist expansion. The Great Depression of the 1930s was resolved through the turn to variants of the social democracy in both the North and the South – welfare, populist, or developmentalist capitalism that involved redistribution, the recreation of public sectors, and state regulation of the market.

Een ontwikkeling die na ’45 in Nederland uitmondde in de AOW van de PVDA-premier Willem Drees en de spreiding van kennis, macht en inkomen van de PVDA-premier Joop den Uyl. Tot zover konden de Makkianen de sociale en economische geschiedenis binnen het kapitalisme nog bevatten, maar toen volgde de omslag en haakten ze collectief af, ten dele ook omdat ze inmiddels zelf  vitale posten in het systeem bekleedden, voor een ander deel omdat de sociale en politieke vernieuwingen nooit echt een doorleefde werkelijkheid voor hen waren geweest. Een overtuigde marxist als bijvoorbeeld Derk Sauer dreef mee met de conjunctuur door juist op tijd van modieus links, overtuigd rechts te worden, een ommezwaai die de multi-miljonair geen windeieren heeft gelegd. 

Sinds 1978 is het reele inkomen van de Amerikanen niet gestegen. De productiviteit en daarmee de winsten zijn daarentegen omhoog geschoten.

De CPN-er Elsbeth Etty, die bij het communistische dagblad De Waarheid begon, werd columniste bij de NRC, toen het avondblad nog gelezen werd door de gezeten burgerij, en is inmiddels verder opgeklommen tot bijzonder hoogleraar Literaire Kritiek aan de Vrije Universiteit. En ook deze revolutionair werd beloond voor haar grote inzet voor de kapitalistische democratie. ‘In 2008 ontving ze de Anne Vondelingprijs voor politieke journalistiek. Het juryrapport stelt dat "ze voor een waakzaam en goed geformuleerd geluid zorgt in het maatschappelijk debat".’  http://nl.wikipedia.org/wiki/Elsbeth_Etty  Ik zou talloze voorbeelden kunnen geven, maar beperk tot deze twee voorbeelden, die illustrerend zijn voor het conformisme en opportunisme van veel van mijn generatiegenoten. Van vernieuwend, via de mainstream, naar behoudend. De reden van deze ontwikkeling beschrijft William Robinson:

During the 1980s and 1990s… globally-oriented elites captured state power in most countries around the world and utilized that power to push capitalist globalization through the neo-liberal model.

Globalisation and neo-liberal policies opened up vast new opportunities for transnational in the 1980s and 1990s. The revolution in computer and information technology and other technological advances helped emergent transnational capital to achieve major gains in productivity and to restructure, ‘flexibilise,’ and shed labour worldwide. This, in turn, undercut wages and the social wage and facilitated a transfer of income to capital and to high consumption sectors around the world that provided new market segments fuelling growth. In sum, globalisations made possible a major extensive and intensive expansion of the system and unleashed a frenzied new round of accumulation worldwide that offset the 1970s crisis of declining profits and investment opportunities.

Het waren de jaren waarin de social-democratische voorman Wim Kok plechtig bekend maakte dat

Er geen alternatief [is] voor de maatschappelijke constellatie die we nu hebben en dus heeft het geen enkele zin daar naar te streven. 

Een overtuiging die hij zes jaar later, in 1995, kwalificeerde als

de bevrijdende werking van het afschudden van de ideologische veren. 

Zijn bekentenis veroorzaakte geen ophef onder de Makkianen die na de lange mars door de instituten tenslotte zelf op het begeerde pluche waren beland en zich goed gemutst aanpasten aan het zogeheten ‘nieuw realisme’ en de daarbij behorende ‘no-nonsens politiek.’ Net als Wim Kok omarmden ze ‘de grote aantrekkingskracht van het liberale gedachtengoed’ dat ‘thans duidelijk waarneembaar is.’ De politici en hun spreekbuizen in de commerciele massamedia leefden in een zoete roes, terwijl op grote schaal de neoliberale aantrekkingskracht uitmondde in een zwendel op een schaal als nooit tevoren in de geschiedenis had plaats gevonden.  Daarover later meer.

Wim Kok: 'de bevrijdende werking van het afschudden van de ideologische veren.'