De Mainstream Pers 130

In Traditions, Tyranny and Utopias. Essays in the Politics of Awareness (1987) analyseerde de Indiase socioloog Ashis Nandy de kritiek van Mahatma Ghandi op het Westerse denken:

Ghandi rejected the modern West primarily because of its secular worldview. To him a culture which did not have a theory of transcendence could not be morally or cognitively acceptable… Het also knew that legitimation of the modern West as a superior culture came from an ideology which viewed secularized societies as superior to the non-secular ones; once one accepted the ideology, the superiority of the West became an objective evaluation. One could then deny it only through intellectual subterfuges.

Zoals Nandy duidelijk maakt is 'Ghandhi's critique directed at the heart of the urban-industrial vision,' en wel omdat 

modern science cannot but secularize larger and larger areas of our life. It has to do so because of the double 'split' in consciousness it induces. It promises 'true' knowledge, and the control and predictability which goes with such knowledge, only when a person (1) isolates or splits off his cognition from his feelings and ethics and (2) when he partitions himself off from the subjects of his enquiry emotionally. 

Al het bestaande wordt op die wijze ontheiligd om ondergeschikt te kunnen maken aan nut en efficiency met als uiteindelijk doel zoveel mogelijk winst te maken, waardoor geld het enige is dat geheiligd wordt. De Amerikaanse hoogleraar Engels aan Columbia University, Ross Posnock, schreef in het essay A New World, Material Without Being Real, naar aanleiding van dit materialisme in de roman The Great Gatsby (1984): 

Far from trivial, commodities are ‘mystical,’ because they originate as ‘the products of men’s hands,’ yet ‘appear as independent beings endowed with life,’ Marx maintains. ‘This I call the Fetishism which attaches itself to the products of labor, so soon as they are produced as commodities, and which is therefore inseparable from the production of commodities.’ Capitalism, since it is founded on commodity exchange and production, forces the worker himself to become a thing to be bought and used. Yet not only the worker, Marx insists, but ‘everything… is sold as objects of exchange… everything had been transformed into a commercial commodity.' […]

Fitzgerald describes Gatsby’s… commodified consciousness: he ‘was overwhelmingly aware of the youth and mystery that wealth imprisons and preserves, of the freshness of many clothes…’ With this, Gatsby’s displacement of his desires into objects becomes nearly explicit… Both desire and commodity fetishism, Fitzgerald implies, are governed by displacement and mediation and are inherently insatiable, perpetually deferring immediate gratification… the prevailing cultural fashion dictates the adoption of a European, aristocratic manner and taste. Money has created this artificial, denatured world, ‘material without being real...’

De van zichzelf vervreemde wereld is onverzadigbaar omdat ze de geestelijke behoeften van de mens niet kan bevredigen. Het thema van de  moderne vervreemding die in The Great Gatsby verder wordt uitgewerkt, is één van de belangrijkste kenmerken van onze, voor het eerst in de VS gevormde, consumptiemaatschappij. De mens bepaalt niet de markt, de markt bepaalt en schept vandaag de dag de mens naar het evenbeeld van de God van de Handel en van de Dieven. Ross Posnock:

Inevitably then, in capitalism social relations acquire a commodified character, as people become objects for each other, sized up as commodities to be bought or sold. This condition Lukacs calls reification: Marx alienation designates the more general phenomenon of dehumanization. Crucial in understanding reification is to recognize it as a process of mystification invisible to the individual, who acts under the illusion of being a wholly free and autonomous subject, while in fact existing more as a manipulated object of larger economic and commercial powers. Instead of seeming abnormal and dehumanized, reification always appears natural, absolutely objective, and thus conceals the historic specific form of capitalist social relations. In short, the condition of reification imposes a ‘blanket ignorance upon anyone trying to understand capitalism.’ Bourgeois society enforces a veil over all contradictions in an effort to maintain the illusion that capitalism is ‘eternally valid… predestined to eternal survival by the eternal laws of nature and reason. Thus the task of philosophy, according to Marx, is to demystify, to ‘unmask human self-alienation’ endemic to capitalism… And in the realm of fiction no American novelist, with the exception of Henry James, has dramatized more vividly and subtly than Fitzgerald the insidious extent to which money deforms human life.

Ghandi had gelijk, doordat alles is ontzield, spreekt niets meer in zijn eigen taal met ons, en is de westerling blind geworden voor alles dat buiten de benauwende grenzen valt van het kapitalistisch wetenschappelijk wereldbeeld dat vandaag de dag alle facetten van het menselijk bestaan beheerst. Ashis Nandy benadrukt dat de scheiding tussen mens en wereld

constitute the kernel of the modern scientific worldview; experimentation is only an epistemic attempt to work it out.

Omdat dit systeem niet gedreven wordt door solidariteit met het bestaande, maar naar onderwerping ervan, is het vervreemd geraakt van de werkelijkheid. Dit feit was het onderwerp van een toespraak die de bekende Amerikaanse journalist/auteur Chris Hedges hield op 13 oktober 2013 in Santa Monica, Californë. Hij zei ondermeer het volgende, waarvan de strekking met evenveel geldigheid op Europa slaat: 

The most prescient portrait of the American character and our ultimate fate as a species is found in Herman Melville’s 'Moby Dick.' Melville makes our murderous obsessions, our hubris, violent impulses, moral weakness and inevitable self-destruction visible in his chronicle of a whaling voyage. He is our foremost oracle. He is to us what William Shakespeare was to Elizabethan England or Fyodor Dostoyevsky to czarist Russia.

Our country is given shape in the form of the ship, the Pequod, named after the Indian tribe exterminated in 1638 by the Puritans and their Native American allies. The ship’s 30-man crew—there were 30 states in the Union when Melville wrote the novel—is a mixture of races and creeds. The object of the hunt is a massive white whale, Moby Dick, which in a previous encounter maimed the ship’s captain, Ahab, by dismembering one of his legs. The self-destructive fury of the quest, much like that of the one we are on, assures the Pequod’s destruction. And those on the ship, on some level, know they are doomed—just as many of us know that a consumer culture based on corporate profit, limitless exploitation and the continued extraction of fossil fuels is doomed.

'If I had been downright honest with myself,' Ishmael admits, 'I would have seen very plainly in my heart that I did but half fancy being committed this way to so long a voyage, without once laying my eyes on the man who was to be the absolute dictator of it, so soon as the ship sailed out upon the open sea. But when a man suspects any wrong, it sometimes happens that if he be already involved in the matter, he insensibly strives to cover up his suspicions even from himself. And much this way it was with me. I said nothing, and tried to think nothing.'

Our financial system—like our participatory democracy—is a mirage. The Federal Reserve purchases $85 billion in U.S. Treasury bonds—much of it worthless subprime mortgages—each month. It has been artificially propping up the government and Wall Street like this for five years. It has loaned trillions of dollars at virtually no interest to banks and firms that make money—because wages are kept low—by lending it to us at staggering interest rates that can climb to as high as 30 percent... Or our corporate oligarchs hoard the money or gamble with it in an overinflated stock market. Estimates put the looting by banks and investment firms of the U.S. Treasury at between $15 trillion and $20 trillion. But none of us know. The figures are not public. And the reason this systematic looting will continue until collapse is that our economy [would] go into a tailspin without this giddy infusion of free cash.

Yet we, like Ahab and his crew, rationalize our collective madness. All calls for prudence, for halting the march toward economic, political and environmental catastrophe, for sane limits on carbon emissions, are ignored or ridiculed. Even with the flashing red lights before us, the increased droughts, rapid melting of glaciers and Arctic ice, monster tornadoes, vast hurricanes, crop failures, floods, raging wildfires and soaring temperatures, we bow slavishly before hedonism and greed and the enticing illusion of limitless power, intelligence and prowess.The ecosystem is at the same time disintegrating. Scientists from the International Programme on the State of the Ocean, a few days ago, issued a new report that warned that the oceans are changing faster than anticipated and increasingly becoming inhospitable to life. The oceans, of course, have absorbed much of the excess CO₂ and heat from the atmosphere. This absorption is rapidly warming and acidifying ocean waters. This is compounded, the report noted, by increased levels of deoxygenation from nutrient runoffs from farming and climate change. The scientists called these effects a “deadly trio” that when combined is creating changes in the seas that are unprecedented in the planet’s history. This is their language, not mine. The scientists wrote that each of the earth’s five known mass extinctions was preceded by at least one [part] of the “deadly trio”—acidification, warming and deoxygenation. They warned that Cassandra's'the next mass extinction' of sea life is already under way, the first in some 55 million years. Or look at the recent research from the University of Hawaii that says global warming is now inevitable, it cannot be stopped but at best slowed, and that over the next 50 years the earth will heat up to levels that will make whole parts of the planet uninhabitable. Tens of millions of people will be displaced and millions of species will be threatened with extinction. The report casts doubt that [cities on or near a coast] such as New York or London will endure.

The corporate assault on culture, journalism, education, the arts and critical thinking has left those who speak this truth marginalized and ignored, frantic Cassandra's who are viewed as slightly unhinged and depressingly apocalyptic. We are consumed by a mania for hope, which our corporate masters lavishly provide, at the expense of truth.

Friedrich Nietzsche in 'Beyond Good and Evil' holds that only a few people have the fortitude to look in times of distress into what he calls the molten pit of human reality. Most studiously ignore the pit. Artists and philosophers, for Nietzsche, are consumed, however, by an insatiable curiosity, a quest for truth and desire for meaning. They venture down into the bowels of the molten pit. They get as close as they can before the flames and heat drive them back. This intellectual and moral honesty, Nietzsche wrote, comes with a cost. Those singed by the fire of reality become 'burnt children,' he wrote, eternal orphans in empires of illusion.

Decayed civilizations always make war on independent intellectual inquiry, art and culture for this reason. They do not want the masses to look into the pit. They condemn and vilify the 'burnt people'—Noam Chomsky, Ralph Nader, Cornel West. They feed the human addiction for illusion, happiness and hope. They peddle the fantasy of eternal material progress. They urge us to build images of ourselves to worship. They insist — and this is the argument of globalization — that our voyage is, after all, decreed by natural law. We have surrendered our lives to corporate forces that ultimately serve systems of death. We ignore and belittle the cries of the burnt people. And, if we do not swiftly and radically reconfigure our relationship to each other and the ecosystem, microbes look set to inherit the earth.

De meeste mensen weten dit alles, maar zowel de huidige elite en hun woordvoerders als de kleinburger doen alsof ze het niet weten. Angst, lethargie, onverschilligheid en domheid weerhoudt hen ervan de werkelijkheid te accepteren. Cruciaal daarbij is hetgeen Ishmael opmerkt, de verhalenverteller en enige overlevende van de ondergang van het walvisschip Pequod: 

Als ik echt eerlijk tegen mezelf was geweest, had ik heel duidelijk beseft dat ik in mijn hart maar half trek had om aan zo'n lange reis vast te zitten zonder  een blik te hebben geworpen op de man die heer en meester van het schip zou zijn zodra het op open zee was. Maar als iemand vermoedt dat er iets niet in de haak is, komt het als hij al bij de zaak betrokken is wel eens voor dat hij onbewust zijn best doet om zijn argwaan zelfs voor zichzelf te verbergen. Zo verging het mij in hoge mate. Ik zei niets, en probeerde niets te denken.

Hetzelfde mechanisme ziet men op dit moment in de westerse cultuur. De dynamiek van de gebeurtenissen zijn inmiddels zo krachtig dat alles en iedereen wordt meegesleurd. De menselijke geest is daar niet tegen opgewassen. Niet in individuele gevallen, maar evenmin collectief. De geschiedenis sleept iedereen mee naar de ondergang. Kennis en inzicht spelen hierbij geen rol; zodra de oorspronkelijke impuls van een systeem is uitgewerkt, kan alleen de herhaling nog volgen, begint het tijdperk van de rococo, van de kitsch, van de virtuele werkelijkheid, de waan, van wat de Amerikaanse socioloog C. Wright Mills 'Rationality without Reason' betitelde. Om dit aan te tonen heb ik Geert Mak's werk gekozen, niet omdat hij het beste voorbeeld is, maar juist omdat hij als bestseller-auteur zo karakteristiek is voor de Nederlandse mainstream. Net als zijn vader wil hij de werkelijkheid niet onder ogen zien, tegelijkertijd weet hij evenals Catrinus Mak,  maar al te goed wat de realiteit is. In De eeuw van mijn vader schreef Geert Mak over zijn vader:

Hij vreesde dat de mannenbroeders in Nederland zich weer 'voor het kapitalistische wagentje van de oude-koloniale politiek' zouden laten spannen, zoals ze dat onder Colijn altijd al hadden gedaan. En langzamerhand kwam bij hem de vraag op of hij bij het leger — 'dat wil zeggen: dit klungelleger' — nog wel langer wilde werken.

Wat was het 'werk' van Mak senior in 'Ons-Indie'? Dat was voor een evangelisatie-predikant simpelweg het verspreiden van de 'goede boodschap' die 'door Jezus Christus is verkondigd: dat de mens definitief verlost kan worden van het kwade.' In concreto: het evangelie van Johannes in het nieuwe testament vertelt de christenen: 

Wij hebben de liefde leren kennen die God voor ons heeft, en wij geloven erin. God is liefde, en wie blijft in de liefde, blijft in God en God in hem. 

Verspreidde Catrinus Mak 'God's liefde'? Nee, hij steunde tot op allerlaatst het repressieve, uitbuitende kolonialisme met woord en daad en was onderdeel van een leger dat tezamen met oud-SS'ers oorlogsmisdaden in Nederlands-Indië pleegde, om te voorkomen dat de vrijheidsstrijders hun eigen land terug veroverden. 'Achteraf schaamde hij zich diep over deze periode,' zo schreef zijn zoon Geert. Schaamte is het gevoel van de kleinburger, berouw dat van een volwassen mens. Berouw betekent inkeer, schaamte niet. Van schaamte leert men niets, van berouw wel, schaamte is een passief gevoel, betrouw een actieve emotie. Maar wat misschien nog onthullender was, is het feit dat dominee Mak er diep van doordrongen was dat de 'oude-koloniale politiek' van uitbuiting en onderdrukking gebaseerd was op de 'kapitalistische' ideologie. Hij moet dit al langer hebben beseft, maar pas toen hij werd geconfronteerd met de onmogelijkheid om met 'dit klungelleger' deze weerzinwekkende politiek te handhaven, kwam 'langzamerhand bij hem de vraag op of hij bij' deze terreur betrokken wilde blijven, en verlangde hij als 47-jarige steeds meer naar de geborgenheid van huis en haard, 'Liefste, laten we het in de intimiteit van ons eigen gezin goed hebben,' want inmiddels was er weer een kind op komst, het 'nakomertje' Geert Mak. Als dominee was Catrinus Mak een mens zonder visie. Zoals de overgrote meerderheid was hij als de 'Nowhere Man,' van de Beatles:

He's as blind as he can be
Just sees what he wants to see
Nowhere man, can you see me at all
Nowhere man don't worry
Take your time, don't hurry
Leave it all till somebody else
Lends you a hand

Catrinus staat in zijn zoon's boek model voor de gewone Nederlander, de massamens over wie Nobelprijswinnaar Elias Canetti in Massa & Macht (1960) schreef:

Voor niets is de mens meer beducht dan voor aanraking door iets onbekends. Hij wil zien wat naar hem grijpt, hij wil herkennen of op zijn minst kunnen thuisbrengen. Overal gaat de mens de aanraking door een vreemd element uit de weg… Alle afstanden die de mensen om zich heen geschapen hebben, zijn door deze aanrakingsvrees ingegeven. 

Dit gaat zowel letterlijk als figuurlijk op. De mens wordt getekend door de angst voor het onbekende. Met of zonder God voelt ook de zogenaamd rationele westerling zich verloren op aarde. Zelfs nadat alles in zijn cultuur ontzield is geraakt, blijft hij waakzaam en bang voor het onverwachte en onbekende, want ook al lijkt hij alles te beheersen, zijn verlangen naar veiligheid is onverzadigbaar  Daardoor zal de kleinburger nooit een kosmopoliet kunnen zijn, en reiken de zogenaamde universalistische waarden van de provinciaal in de praktijk nooit verder dan zijn eigen kleine omgeving. Tegelijkertijd weet hij zowel intuïtief als met zijn verstand exact waar hij staat. Hij is één van de Hollow Men, over wie T.S. Elliot dichtte:

                   

    We are the hollow men

    We are the stuffed men

    Leaning together

    Headpiece filled with straw. Alas!

    Our dried voices, when

    We whisper together

    Are quiet and meaningless

    As wind in dry grass

    Or rats' feet over broken glass

    In our dry cellar

    

    Shape without form, shade without colour,

    Paralysed force, gesture without motion;

    

    Those who have crossed

    With direct eyes, to death's other Kingdom

    Remember us-if at all-not as lost

    Violent souls, but only

    As the hollow men

    The stuffed men.

    Eyes I dare not meet in dreams

    In death's dream kingdom

    These do not appear:

    There, the eyes are

    Sunlight on a broken column

    There, is a tree swinging

    And voices are

    In the wind's singing

    More distant and more solemn

    Than a fading star.

    

    Let me be no nearer

    In death's dream kingdom

    Let me also wear

    Such deliberate disguises

    Rat's coat, crowskin, crossed staves

    In a field

    Behaving as the wind behaves

    No nearer-

    

    Not that final meeting

    In the twilight kingdom

    This is the dead land

    This is cactus land

    Here the stone images

    Are raised, here they receive

    The supplication of a dead man's hand

    Under the twinkle of a fading star.

    

    Is it like this

    In death's other kingdom

    Waking alone

    At the hour when we are

    Trembling with tenderness

    Lips that would kiss

    Form prayers to broken stone.

    The eyes are not here

    There are no eyes here

    In this valley of dying stars

    In this hollow valley

    This broken jaw of our lost kingdoms

    

    In this last of meeting places

    We grope together

    And avoid speech

    Gathered on this beach of the tumid river

    

    Sightless, unless

    The eyes reappear

    As the perpetual star

    Multifoliate rose

    Of death's twilight kingdom

    The hope only

    Of empty men.

    Here we go round the prickly pear

    Prickly pear prickly pear

    Here we go round the prickly pear

    At five o'clock in the morning.

    

    Between the idea

    And the reality

    Between the motion

    And the act

    Falls the Shadow

                                   For Thine is the Kingdom

    

    Between the conception

    And the creation

    Between the emotion

    And the response

    Falls the Shadow

                                   Life is very long

    

    Between the desire

    And the spasm

    Between the potency

    And the existence

    Between the essence

    And the descent

    Falls the Shadow

                                   For Thine is the Kingdom

    

    For Thine is

    Life is

    For Thine is the

    

    This is the way the world ends

    This is the way the world ends

    This is the way the world ends

    Not with a bang but a whimper.  

In Mak's best verkochte boek, De eeuw van mijn vader, geldt dat de hoofdrolspeler, de doorsnee Nederlandse burger, die niets zegt te weten en almaar wegkijkt wanneer hij dient  handelen:  

    Remember us-if at all-not as lost

    Violent souls, but only

    As the hollow men

    The stuffed men.

Ze weten niets, ze zijn er niet, ze kennen geen verantwoordelijkheid, de werkelijkheid overkomt hen, hun geloof in wat dan ook verdwijnt zodra het erop aankomt. 'This is the way the world ends. Not with a bang but a whimper.' In hun wereld is het kwaad kleurloos, geurloos, smakeloos, onzichtbaar. Geen van hen is aanspreekbaar. Inmiddels zijn ze met miljarden, waar je ook kijkt, zijn ze aanwezig. Het aller gevaarlijkst is hun betweterigheid; de farce die ze 'democratie' noemen heeft hen geleerd dat de meerderheid, hoe onnozel ook, altijd gelijk heeft en dat ze derhalve recht van spreken hebben. De bestseller bepaalt de collectieve waarheid van het moment. Het is de waarheid van het getal, de dictatuur van de middelmaat. 

Het is waar, de staat ontkomt niet aan het irrationele. Even irrationeel als de despoten is immers het meerderheidsbeginsel, dat het beste inzicht toekent aan de grootste menigte. Het is een volstrekte noodoplossing, het te baat nemen van een mechanistisch krachtenbeginsel uit de fysieke wereld, omdat het vertrouwen in de ingegeven zege van wijsheid, waarheid en gerechtigheid verloren moest gaan,

zo constateerde Johan Huizinga in het hoofdstuk Crisis der cultuur in 1934, het jaar nadat Hitler na democratische verkiezingen aan de macht was gekomen. Nederlands grootste historicus heeft gelijk: 'Men spant de instincten in het gareel, om van het oordeel geen last te hebben.' En dus probeert Geert Mak in zijn boeken elk controversieel feit weg te masseren, om te voorkomen dat hij zijn mainstream publiek voor het hoofd stoot. Bij hem speelt het tragische geen rol, het moet uiteindelijk allemaal 'optimistisch' blijven, hoopvol. In het nawoord van haar schitterende vertaling van Melville's Moby Dick schrijft Barber van de Pol:

Don Quichot,  King Lear en de Bijbel waren Melvilles voorbeelden, en dat merk je. Zo spot hij net als Cervantes graag met het idee dat het leven, door het in nette rijtjes en rituelen te vatten, beheersbaar zou zijn… Het zijn zo je wilt ook humanistische werken, waarin kritiek wordt geuit op morele en sociale misstanden en de lezer wordt aangesproken op zijn verantwoordelijkheid.

Het zal niemand kunnen verbazen dat Geert Mak ook dit meesterwerk niet heeft gelezen. Hij zou niet weten wat hij ermee aan moet. Het heroïsche van het menselijke bestaan kent hij niet, en wil hij ook niet kennen, net als zijn vader. In zijn boeken staat 'orde' centraal, waarbij de 'de lezer' niet wil worden 'aangesproken op zijn verantwoordelijkheid' voor het feit dat die 'orde' de blanke christelijke wanorde is die al vijf eeuwen lang de wereld terroriseert. Meer daarover later.