In zijn boek War Is a Force That Gives Us Meaning (2003) formuleert de voormalige New York Times-correspondent en auteur Chris Hedges het aldus:
States at war silence their own authentic and humane culture. When this destruction is well advanced they find the lack of critical and moral restraint useful in the campaign to exterminate the culture of their opponents. By destroying authentic culture — that which allows us to question and examine ourselves and our society — the state erodes the moral fabric. It is replaced with a warped (verwrongen. svh) version of reality. The enemy is dehumanized; the universe starkly divided between the forces of light and the forces of darkness. The cause is celebrated, often in overt religious forms, as a manifestation of divine or historical will. All is dedicated to promoting and glorifying the myth, the nation, the cause…
The Thanatos instinct is a drive toward suicide, individual and collective. War celebrates only power — and we come to believe in wartime that it is the only real form of power. It preys on our most primal and savage impulses. It allows us to do what peacetime society forbids or restrains us from doing. It allows us to kill. However much soldiers regret killing once it is finished, however much they spend their lives trying to cope with the experience, the act itself, fueled by fear, excitement, the pull of the crowd, and the god-like exhilaration of destroying, is often thrilling.
By accepting the facile (goedkope. svh) cliché that the battle under way against terrorism is a battle against evil, by easily branding those who fight us as the barbarians, we, like them, refuse to acknowledge our own culpability (schuld. svh). We ignore real injustices that have led many of those arrayed against us to their rage and despair.
Voordat de Corona-virus mij als grijsaard dwong thuis te blijven, sprak ik in Barbara’s Broodbar, bij mij op de hoek, met een kennis die zich afvroeg waarom Geert Mak telkens weer door tv-programmamakers werd uitgenodigd om over van alles en nog wat zijn licht te laten schijnen, terwijl het toch eenvoudig aantoonbaar is dat hij zichzelf permanent tegenspreekt, en zijn visie doorgaans eens in de vijf jaar grondig moet herzien. Ik antwoordde dat mijn oude vriend Geert door de Nederlandse mainstream-pers wordt gezien als een allround-deskundige, omdat hij een bestsellerauteur is. Aangezien in een consumptiecultuur de kwaliteit wordt afgemeten aan de kwantiteit, is het onvermijdelijk dat iemand die veel boeken weet te verkopen vanzelfsprekend gelijk moet hebben. Maar toen ik naderhand Idiot American. How Stupidity Became A Virtue In The Land Of The Free (2010) las, besefte ik dat mijn verklaring ontoereikend was geweest. Het boek is geschreven door Charles P. Pierce, een Amerikaanse journalist en auteur, die uiteen zet dat:
After an extensive study of talk radio, and of the television argument-shows that talk radio helped spawn, Professor Andrew Cline of Missouri State University came up with a set of rules for modern American pundits (opiniemakers. svh):
- Never be dull.
- Embrace willfully ignorant simplicity.
3. The American public is stupid; treat them that way.
4. Always ignore the facts and the public record when it is convenient to do so.
‘Television is an emotional medium,’ Cline explains. ‘It doesn’t do reason well. This is entertainment, not analysis or reasoned discourse. Never employ a tightly reasoned argument where a flaming sound bite will do. The argument of the academic is sort of dull, but a good pissing match (opgewonden schreeuwpartij die over niets gaat. svh) is fun to watch. To admit anything more complicated is to invite the suggestion that you may be wrong, and that can never be. Nuance is almost a pejorative (ongunstige. svh) term — as if nuance means we’re trying to obfuscate (verwarring zaaien. svh).’
There is some merit in being skeptical of experts. It is one of the most American of impulses. It drove almost all of the great cranks (mafkezen. svh) in our history. However, there is something amiss in the notion that someone is an expert because of his success in another field as far from the subject under discussion as botany is from auto mechanics. If everyone is an expert, then nobody is. For example, Rush Limbaugh’s (extreem rechtse talk-radio presentator. svh) expertise as regards, say, embryonic stem cell research is measured precisely by his ratings book (luistercijfers. svh), but his views on the subject are better known than those of someone doing the actual research, who, alas, likely is not as gifted a broadcaster as he is. Consequently, Limbaugh’s opinion is as well respected. Often, the television news networks — CNN is particularly fond of this — will bring on an assortment of talk show hosts to discuss issues even though, on the merits of the issues, most of them are fathoms out of their depth (ver hun pet te boven gaand. svh). But they all are good enough at what they do to stay on the air, so enough people must agree with them to make what they say true.
‘Human beings,’ says Cline, ‘are storytelling creatures. We structure reality in terms of narratives. In other words, we start at Point A and get to Point B, and everything in between is called hope. If you’re a human, you’re a storyteller, a story believer, and that’s just the way it is.
Het is precies deze ‘hoop’ waarover domineeszoon Geert Mak mij in 2012 het had toen hij schreef ‘Je mails zetten mij aan het denken, zoals je opmerkingen dat vaker doen. Het probleem met jou is dat je verdomd vaak gelijk hebt, en dat het vaak geen prettige mededelingen zijn die je te melden hebt. Jij ziet veel dingen scherper en eerder, maar,’ zo stelde hij, maar
Ik kan niet zonder hoop, Stan, dat klinkt misschien wat pathetisch, maar het is toch zo. Hoop moet niet misleidend worden — ik hoor het je zeggen — het moet ons niet in slaap wiegen, maar ik denk nog steeds dat je én realist kunt zijn, en er ook wat van kunt maken.
Hier manifesteert zich in een notendop de kern van de zaak. Opiniemaker Mak ziet mensen die ‘verdomd vaak gelijk’ hebben als een ‘probleem,’ omdat hij als ‘story believer’ niet zonder ‘hoop’ kan leven. Zelfs al zien sommige mensen ‘veel dingen scherper en eerder’ dan nog moet men daarop geen acht slaan. Waarom niet? Omdat de toekomst van de mens zo erg wordt bedreigd dat er geen ruimte overblijft voor de ‘hoop’ van een ‘verhalenverteller.’ Voor ‘de populairste geschiedenisleraar van het land,’ zoals de televisiester Twan Huys op de buis mijn oude vriend Geert betitelde, betekent ‘hoop’ meer dan de realiteit. Dit sentiment wordt door de massa gedeeld, met als gevolg dat men, dansend op de rand van de vulkaan, vrolijk de dreigende uitbarsting kan negeren. Na ongeveer twee miljoen jaar nomadisch te zijn geweest, en slechts 10.000 jaar een sedentair wezen, is de mens individueel tamelijk goed in korte termijn oplossingen, maar niet in het collectief denken op langere termijn. Dit heeft geleid tot de huidige situatie. Nogmaals een fragment over ‘hoe stupiditeit een deugd werd in het land van de vrije mens’:
By adopting the ethos of talk radio, television has allowed Idiot America to run riot (zonder enige remming. svh) within all forms of public discourse. It is not that there is less information on television than there once was. (Whether there is less actual news is another question entirely.) In fact, there is so much information that ‘fact’ is now defined as something that so many people believe that television notices it. A 2006 Wall Street Journal story quoted a producer for ‘Hardball,’ the exercise in empty bombast hosted by Chris Matthews […], who said that she heard from more than a hundred people a day who aspired to be television pundits. ‘We call them street meat (stoephoeren. svh),’ she said.
Charles Pierce citeert de Amerikaanse psycholoog Paul Ginnetty, die een onderzoek deed naar opiniemakers, en het hele fenomeen ‘the potent narcotic of reassuring simplicity’ noemde, waarbij de kijkers en luisteraars ‘een kans krijgen om zich slim te voelen wanneer de meester het met hen eens lijkt te zijn, niet beseffend dat in feite zij hem gelijk geven.’ In een nawoord uit 2009 benadrukt Pierce dat inmiddels de:
marketplace of ideas — once as unruly as a Moroccan bazaar — has become as regimented in its design and operation as any Wal-Mart. We know by instinct now in which aisles we can find the products that make us the most comfortable. Expertise is still distrusted, competence derided, reason disrespected.
For example, in October 2009, the Pew Research Center for the People and the Press reported that their polling indicated that only 36 percent of their respondents believed that human activity accounted for the dramatic changes in the Earth’s climate that are having such an impact in places like Shishmaref, Alaska, the little island that I visited which is gradually being swallowed up by the Chukchi Sea. Intrepid researchers then summoned up an earlier poll from Baylor University and discovered that a greater percentage of Americans polled — in fact, almost half of them said they believed in guardian angels. There is nothing wrong with that. In fact, if I lived in Shishmaref, I’d damned well hope I had a guardian angel, too.
However, the fact that the country believes less in anthropogenic climate change than it does in heavenly hall monitors doesn’t mean that the sea isn’t still eating the place. It is. And wishing it wouldn’t won’t make it so.
This is still the best country ever devised in which to be completely out of your mind, and we are free to believe in nonsense. We are free to act on nonsense. We are free to stand aside and let our fellow citizens who believe in nonsense take up the task of self-government that we are too busy, or too lazy, or too distracted to take up ourselves. What we cannot do is walk away from the consequences of believing nonsense.
En dit nu is precies het probleem met Geert Mak’s ‘hoop’ waaraan hij zich net zo vastklampt als aan Koningin Maxima wanneer hij weer eens een prijs ontvangt, een ‘hoop’ waarvan hij meent ‘dat je én realist kunt zijn, en er ook wat van kunt maken,’ en in het kader daarvan tegelijkertijd oproept om het marktdenken van de Europese Unie koste wat kost te steunen, aangezien:
de EU een markt [is] van bijna een half miljard mensen met de hoogste gemiddelde levensstandaard ter wereld. Alleen al voor Nederland is de Unie goed voor tweederde van onze totale export, eenvijfde van het nationale product. We hebben nu een open toegang tot die markt.
Volgens Mak moeten ‘we die deur echt’ niet ‘dichtgooien.’ De neoliberale ideologie en haar permanente staat van oorlog met mens en natuur, gaat boven de overleving van de soort. Toch weet het orakel van Jorwerd dat zijn betoog een leugen is. Dat bleek opnieuw toen hij publiekelijk de volgende retorische vraag stelde:
Nemen wij, chroniqueurs van het heden en verleden, onze taak, het ‘uitbannen van onwaarheid,’ serieus genoeg? Zeker in deze tijd? Ik vraag het me af. Op dit moment vindt op Europees en mondiaal niveau een misvorming van de werkelijkheid plaats die grote consequenties heeft.
Een opiniemaker die zich in het openbaar moet afvragen of de mainstream-media als ‘chroniquers van het heden’ wel bezig zijn met het ‘uitbannen van onwaarheid’ is een gevaar voor het publiek, juist ‘op dit moment’ nu zo’n ‘misvorming van de werkelijkheid plaatsvindt.’ Dit demonstreert tegelijkertijd hoe weinig waarde de huidige programmamaker nog hecht aan begrippen als waarheid of werkelijkheid. ‘Het geeft niet,’ zei een oudere eindredacteur mij eens, ‘als het maar geluid maakt.’ Dit cynisme spreekt tevens uit de kwalificatie ‘stoephoeren’ voor opiniemakers. Mensen die zichzelf verkopen om het publiek te behagen. Iets soortgelijks, maar dan veel beschaafder schreef de joods-Hongaarse auteur Imre Kertész, die drie totalitaire systemen aan den lijve had meegemaakt, het nationaal socialisme, het communisme en tenslotte het neoliberale kapitalisme. In De Verbannen Taal uit 2004 schreef deze Nobelprijs winnaar Literatuur (2002):
Als hij zich maar ergens aan vast kan klampen, zodat hij zijn eenzaamheid en sterfelijkheid kan vergeten. Voor dit doel biedt de ideologie hem een complete wereld,
en wie zijn ideologische ‘hoop’ laat varen, die stapt:
uit deze wereld, verliest zijn thuis. Hij verliest zijn schuilplaats, zijn bedreigde geborgenheid, zijn met prikkeldraad omgeven zekerheid.
Aldus functioneert voor de opiniemakers van de ‘corporate press’ collaboratie als hun overlevingsstrategie ten koste van de rest van de mensheid:
Collaboratie als nationale bestaansvorm... Wat moeten we nu geloven? Wat is de werkelijkheid, en waar moeten we ons aan houden? 'Ach, wat hebben wij gemaakt van het woord! In sommige monden voldoet het niet eens meer voor leugens, het is dieper gezonken dan dat, het is weggezakt in betekenisloosheid,' schrijft Denis de Rougemont in zijn boek La part du diable (dit boek van de Zwitserse denker verscheen in 1946. svh). Maar het ressentiment, die troebele drab van driften die onder de woorden borrelt, is echt. Het wordt enerzijds gevoed door angst en bestaansonzekerheid: veel intellectuelen, die hier jaren- en decennialang op hun eigen manier om de vrijheid hebben gevochten (of om datgene wat ze voor vrijheid aanzagen), merkten plotseling dat de grond onder hun voeten werd weggetrokken. In werkelijkheid stortte slechts het waardensysteem in waarin zij een vaste plek hadden. De snelheid waarmee dat gebeurde leek op een vrij val en dat schokte hen. Tegen de tijd dat ze bijkwamen van de dreun van die val en uit de stofwolken van de puinhopen te voorschijn kwamen, sprak de wereld om hen heen inmiddels de taal van beurzen, banken en mafia’s.
Voor Kertész, net als ieder andere grote denker, was de werkelijkheid belangrijker dan de Makkiaanse ‘hoop.’ Feit is namelijk dat ‘hoop’ gezien kan worden als straf, omdat ‘hoop’ het bestaan zinloos maakt. In Summer in Algiers stelt Albert Camus het zo:
From Pandora's box, where all the ills of humanity swarmed, the Greeks drew out hope after all the others, as the most dreadful of all. I know no more stirring symbool; for, contrary to the general belief, hope equals resignation. And to live is not to resign oneself.
Hoop maakt blind, hoop is de weigering om het leven te accepteren zoals het is. Camus benadrukt dat hoop en wanhoop niet elkaars tegendeel zijn, zoals veelal aangenomen wordt:
One can still live fully while rejecting hope, and, in fact, can only do so without hope. Hope is perceived by the absurdist as another fraudulent method of evading the Absurd, and by not having hope, one is motivated to live every fleeting moment to the fullest.
Hoop leidt tot het zelfbedrog dat zo typerend is voor de houding van de massamens. Het is de reddingsboei voor eveneens de gezeten burgerij die, in zichzelf gekeerd, in een virtuele realiteit leeft, uit angst voor de werkelijkheid. Zij allen vormen het prooi van de opiniemaker, die weet dat hij het ook niet weet, en daarom zichzelf voortdurend kan tegenspreken zonder dat de overgrote meerderheid zich hieraan stoort. Het publiek ziet in Mak een weerspiegeling van de eigen nonsens en verwarring, het eigen onvermogen de werkelijkheid serieus te nemen. Elke keer dat hij in beeld verschijnt, weten de televisiekijkers dat er in wezen niets is veranderd, dat de gewelddadige status quo nog steeds de werkelijkheid dicteert, hoe diep een crisis ook is, hoe groot het naderend onheil ook mag zijn. Daar zit hij, als een rots in de branding, en het maakt niets uit dat hij zich al in de eerste zin tegenspreekt. Het is allemaal show in een wereld waarin ‘niets is wat het lijkt.’ Het staat natuurlijk ieder individu:
vrij om vanaf de zijkant toe te kijken en om toe te laten dat onze medeburgers, die in nonsens geloven, zelf de regering gaan vormen, omdat wij te druk bezig zijn, of te lui, of te afgeleid om zelf die taak op ons te nemen.
Het staat iedere burger ook nog eens vrij om zich, net als Arnon Grunberg, te wentelen in het eigen narcisme, maar, zoals Pierce terecht stelt, ‘wat we niet kunnen, is weglopen van de consequenties die het geloof in nonsens met zich meebrengt.’ Ook onverschilligheid en domheid kennen een prijs. Oorzaak en gevolg blijven een wetmatigheid. De belangrijkste vraag is dan ook: wat is nog heilig? Ik bedoel niet voor het neoliberalisme dat maar één ding heilig beschouwt, namelijk almaar stijgende
where there is the sacred there is sacrilege, the theft of the sacred. To steal the sacred is to rob us of our very selves, our reason for being, our being itself. And sacrilege is a sin of which we are capable. Look around you.
In de laatste zin van het essay Sacred Places waarschuwt hij dat:
We must preserve our sacred places in order to know our place in time, our reach to eternity.
Vandaar mijn vraag:
Lezer, wat is voor u heilig? Juist nu we aan huis gebonden zijn door de Corona Pandemie is deze vraag meer dan ooit uiterst actueel. De lockdown is voor miljarden mensen op aarde het begin van een ingrijpende omslag. Het feit dat alles kwam stil te liggen, betekent op korte termijn inkomensverlies, baanverlies, en zelfs het faillissement voor een niet gering aantal medemensen, maar op langere termijn zal het een verdere rationalisering betekenen van allereerst het productieproces en de dienstverlening. Automatisering zal versneld toenemen, omdat de vermogende elite niet nog een keer afhankelijk wil blijven van werknemers die door een volgende pandemie niet kunnen doorwerken.
Na de grote pest-epidemie in 1348, toen naar schatting ruim eenderde van de Europese bevolking om het leven kwam, waren hele landstreken ontvolkt geraakt en ontstond er een tekort aan boeren en handwerkslieden. Maar anno 2020 zijn er betrekkelijk weinig zzp-ers en personeel in vaste dienst overleden, en heeft vooral de middenstand en zelfs de rijke kaste financieel geleden onder de gevolgen van de Corona virus. De vermogende kaste zal alles op alles zetten om een herhaling te voorkomen, en zal zo snel mogelijk haar verlies weer wegwerken, met alle negatieve consequenties van dien voor de middenstand en de werknemers. Immers het huidige verlies van biljoenen moet door iemand worden betaald, en dankzij de democratische politiek zullen dit zeker niet de allerrijksten zijn.
Dat de neoliberale regeringen geen aanstalten maken om de middenstand collectief te redden, wijst erop dat een aanzienlijk aantal mensen in het midden- en kleinbedrijf failliet zullen gaan, of dit al zijn, en dat de grote concerns hun taak zullen overnemen door de hele handel te saneren. Voedingswinkels, café’s en restaurants zullen moeten wijken voor grote ketens van bedrijven die in staat zijn veel te lenen van de banken. Deze pandemie zal onoverzienbare gevolgen krijgen, vooral ook omdat er door de globalisering nieuwe pandemieën te verwachten zijn. De financiële en daarmee politieke macht zal nog meer in enkele handen worden geconcentreerd. Op hun beurt zullen de staten en hun bureaucratie, die deze ‘lockdown’ nu als een soort generale repetitie kunnen beschouwen, de controle op de burgers alleen maar vergroten, vanzelfsprekend uit naam van onze eigen gezondheid en onze eigen veiligheid. De overheid heeft gemerkt hoe volgzaam iedereen reageerde. En zo glijden ‘wij’ stapsgewijs af naar een totalitair bewind. In The Financial Times van 20 maart 2020 waarschuwde de Israëlische historicus en futuroloog Yuval Noah Harari onder de kop ‘the world after coronavirus’ voor die ontwikkeling:
Humankind is now facing a global crisis. Perhaps the biggest crisis of our generation. The decisions people and governments take in the next few weeks will probably shape the world for years to come. They will shape not just our healthcare systems but also our economy, politics and culture. We must act quickly and decisively. We should also take into account the long-term consequences of our actions. When choosing between alternatives, we should ask ourselves not only how to overcome the immediate threat, but also what kind of world we will inhabit once the storm passes. Yes, the storm will pass, humankind will survive, most of us will still be alive — but we will inhabit a different world.
Many short-term emergency measures will become a fixture of life. That is the nature of emergencies. They fast-forward historical processes. Decisions that in normal times could take years of deliberation are passed in a matter of hours. Immature and even dangerous technologies are pressed into service, because the risks of doing nothing are bigger. Entire countries serve as guinea-pigs in large-scale social experiments. What happens when everybody works from home and communicates only at a distance? What happens when entire schools and universities go online? In normal times, governments, businesses and educational boards would never agree to conduct such experiments. But these aren’t normal times.
In this time of crisis, we face two particularly important choices. The first is between totalitarian surveillance and citizen empowerment. The second is between nationalist isolation and global solidarity…
You might argue that there is nothing new about all this. In recent years both governments and corporations have been using ever more sophisticated technologies to track, monitor and manipulate people. Yet if we are not careful, the epidemic might nevertheless mark an important watershed in the history of surveillance. Not only because it might normalize the deployment of mass surveillance tools in countries that have so far rejected them, but even more so because it signifies a dramatic transition from ‘over the skin’ to ‘under the skin’ surveillance.
Hitherto, when your finger touched the screen of your smartphone and clicked on a link, the government wanted to know what exactly your finger was clicking on. But with coronavirus, the focus of interest shifts. Now the government wants to know the temperature of your finger and the blood-pressure under its skin.
Het is slechts één van de te verwachten mogelijkheden waarover de technocratie gaat beschikken of al beschikt. Kennis is macht, en zoals bekend wordt die macht geenszins democratisch gecontroleerd. Op de Amerikaanse website GlobalResearch van van 27 maart 2020 besteedde de emeritus hoogleraar Economie, Anthony A. Gabb, aandacht aan een ander aspect. Onder de kop ‘COVID-19 Puts Capitalism on a Ventilator. No More Bank and Corporate Bailouts!’ wees hij erop dat:
U.N. chief Antonio Guterres warned that a global recession, ‘perhaps of record dimensions,’ was a near certainty. ‘We are in an unprecedented situation and the normal rules no longer apply.’
The aftershock of previous pandemics was catastrophic. The fourteenth century Black Plague and the 1918 Flu pandemics inflicted colossal hardships and caused many deaths. The Black Plague shook the foundations of feudal social relations. It killed 25 to 30 million people, resulting in peasant uprisings, shortages that caused wages to rise, and large parcels of land to go fallow. Scientists believe the 1918 Flu could have come to Spain from the United States and spread to other parts of the world killing 20 to 50 million people, more than the 17 million who died in the First World War…
It is true that qualitative external shocks like COVID-19, tsunamis or wars can throw the economy out of kilter. But more importantly it is also true that crises are part of the internal logic of capitalism. Just before COVID-19 hit, as recent as December 2019, the economy was already showing signs of weakness. Its very existence depends on the generation of profits, while at the same time it produces misery, inequality, unemployment, inflation, alienation, stress, recessions, and systemic crises. A commodity like a health care service is virulent with these contradictions and tension. Many who work in the healthcare system are underinsured, or have no health care benefits. COVID-19 is the trigger that exposes systemic weaknesses and exacerbates this current crisis…
Then there is the containment and mitigation of the virus while allowing the economy to unravel, hopefully for a short period. The longer the unravelling the deeper will be the economic carnage and the longer will be the recovery. If you and everyone else stop dining out, your neighborhood restaurant will have no customers and will go bankrupt. After which wholesalers that supply your local restaurants will follow. This will cause unemployment to rise. If the ripple effect mutates the whole economy could be put on a ventilator. Global debt is about $188 trillion (biljoen. svh), of which corporate debt is about $16 trillion. Because their reserve cash is generally enough to keep them afloat for 12 days, small businesses will be the first to go under – small businesses are the canary in the coal mine.
The modern-day Robber Barons of industry and Wall Street, along with the government are frantically designing a ventilator to distribute taxpayer’s money to all organs of the economy–domestic and foreign banks and corporations and consumers. The corporate media is firing on all cylinders hoping to convince you to support the efforts of the ‘job creators.’ While the Congress is preparing a stream of trillion dollar bailout programs, last Friday the Federal Reserve Bank handed the banks a massive $1 trillion handout at zero interest rate.
But the optics of bailing out only corporations and banks might raise eyebrows this time. As a result, they are also saying that working people must receive help. While this is true, the hidden motive is that they know that workers do not have any money to spend in order to reset the system. Over forty percent of the US population has less than $400 in savings. Seventy percent of every dollar spent in the US is spent by consumers…
Time and again billionaires, bankers and corporate executives have received unconditional bailouts. While they will benefit, working people are always those who are asked to finance these bailouts. If you are unemployed or in an insecure job with little or no benefits, have unpayable student debt or cannot afford to pay for an education, trapped in unsustainable housing conditions, another unconditional balout will not improve your quality of life. The level of inequality in the US is at dizzying heights and getting worse. The richest three people in the US have more wealth than the bottom 50 percent. Without fundamental changes, more bailouts will be necessary because economic crises are intrinsic to capitalism. This crisis precipitated by COVID-19 represents a great opportunity for transforming a chaotic system that has proven it is unable to deliver. The transition plan outlined in this essay might be a good place to start that transformation.
De situatie in de VS is niet wezenlijk anders dan in Europa. Dit geldt zeker voor jonge mensen die genoegen moeten nemen met werk op contractbasis, zodat de werkgevers allerlei sociale lasten niet hoeven te dragen. Dit is door de politiek verkocht als een vooruitgang; de flexibilisering van de arbeid zou jonge mensen meer vrijheid geven om hun werktijd in te delen. In werkelijkheid zijn al die zzp-ers nu de dupe van de vrijheid van juist de werkgevers. De Franse socioloog en filosoof Bruno Latour voerde op zijn beurt weer een ander belangrijk argument op. In Le Monde van 25 maart 2020 schreef hij een scherpzinnige beschouwing die De Groene Amsterdammer in zijn nummer van 6 april 2020 overnam onder de kop ‘Het virus is maar één schakel in hele keten.’ Latour merkte op:
Het zou zomaar kunnen dat de interventie van het virus een soort generale repetitie is voor de volgende crisis, waarin iedereen een complete verandering van zijn of haar levensomstandigheden zal ondergaan, in alle aspecten van het dagelijks bestaan. Net als vele anderen denk ik dat de coronacrisis een opmaat is voor de klimaatcrisis. Deze hypothese moet nog wel aan een nadere beproeving onderworpen worden.
Wat het met elkaar in verband brengen van deze twee crises legitimeert is het plotselinge en pijnlijke besef dat de klassieke definitie van een samenleving — het samenzijn van mensen onder elkaar — betekenisloos is geworden…
Door de retoriek van ‘wij moeten jullie beschermen’ en ‘jullie moeten ons beschermen’ zorgen pandemieën er, zowel voor de machthebbers als voor hun onderdanen, voor dat het gezag van de staat weer versterkt wordt, zodat die staat eisen kan stellen die in iedere andere omstandigheid tot rellen zouden hebben geleid…
Er gaapt een enorme kloof tussen de staat die zegt: ‘Ik bescherm u tegen de dood’ (dat wil zeggen: tegen de besmetting door een virus waarvan het spoor alleen bekend is aan wetenschappers en waarvan de gevolgen alleen begrijpelijk zijn door reeksen statistieken te bestuderen) en de staat die dúrft te zeggen: ‘Ik bescherm u tegen de dood, omdat ik de bestaansvoorwaarden van alle levende wezens waarvan u afhankelijk bent, in stand wil houden.’
Denk er maar eens over na: stel dat president Macron op dezelfde Churchilliaanse toon een pakket maatregelen bekendgemaakt zou hebben om de gas- en oliereserves in de bodem te laten, de verkoop van pesticiden te stoppen, het ploegen tot op grote diepte uit te bannen en — hoe stoutmoedig! — het gebruik van verwarmingsinstallaties op terrassen te verbieden… Als de benzinebelasting al genoeg was om de beweging van de ‘gele hesjes’ op gang te brengen, huiver je bij de gedachte aan de rellen die het land in vuur en vlam zouden hebben gezet als hij dat had gedaan. En toch is het in het geval van de klimaatcrisis oneindig veel gerechtvaardigder om de Fransen voor hun eigen bestwil tegen de dood te beschermen dan in het geval van de coronacrisis, omdat die eerste letterlijk iedereen aangaat, en niet slechts een paar duizend mensen — en ook niet voor een tijdje, maar voor altijd…
Bovendien is er nóg een reden waarom de metafoor van de ‘oorlog tegen het virus’ onbegrijpelijk is: in de coronacrisis is het misschien waar dat de mens en bloc het virus ‘bestrijdt’ — zelfs degenen die zich normaal gesproken niets van ons aantrekken en altijd maar blijven doorgaan met hun dodelijke werk, of we dat nu willen of niet.
Bij de klimaatverandering is de situatie echter op tragische wijze omgekeerd: daar is de ziekteverwekker waarvan de afschuwelijke kwaadaardigheid de levensomstandigheden van alle bewoners van de planeet heeft veranderd helemaal geen virus, maar de mens zelf! En dan niet alle mensen, maar slechts een paar mensen, die oorlog tegen ons voeren zonder die aan ons verklaard te hebben. En op deze oorlog is de nationale staat heel slecht voorbereid, omdat de fronten veelvoudig zijn en ieder van ons kruisen. Het is in die zin dat de ‘algemene mobilisatie’ tegen het virus op geen enkele manier bewijst dat we klaar zullen zijn voor de volgende strijd. Het is niet alleen het leger dat altijd achterloopt in een oorlog.
Maar uiteindelijk — je weet maar nooit — kan een tijd van vasten, ook al is die seculier en republikeins van aard, tot spectaculaire veranderingen leiden. Voor het eerst in jaren vinden miljoenen mensen, die nu thuis vastzitten, een vergeten luxe terug: ze hebben de tijd om na te denken en te overwegen waar ze voorheen onnodig opgewonden van raakten. Laten we deze lange en onverwachte vastentijd te baat nemen.
Kortom, willen ‘wij’ burgers een verdere ‘rationalisering’ van ons bestaan? Willen ‘wij,’ met het oog op een desastreuze klimaatverandering — veroorzaakt door alle troep die de elite op de markt brengt om de winstcijfers te laten stijgen — juist dat de staat nog meer macht krijgt om ons allen te dwingen af te zien van een collectieve zelfmoord. Juist daarom is nu de vraag uiterst actueel en onvermijdelijk: wat is voor u zo ‘heilig’ dat u ervoor wilt strijden? En met deze vraag sluit ik deze serie af over Geert Mak’s ‘Grote verwachtingen.’
