Dat het Duitse naziregime en zijn Europese collaborateurs zes miljoen Joden hadden vermoord, was na 1945 algemeen bekend. Maar jarenlang had dit verbijsterende feit weinig politieke en intellectuele weerklank. In de jaren veertig en vijftig werd de Shoah niet gezien als een gruweldaad die los stond van andere wreedheden uit de oorlog: de poging tot uitroeiing van Slavische bevolkingsgroepen, zigeuners, gehandicapten en homoseksuelen. Natuurlijk hadden de meeste Europese volkeren hun eigen redenen om niet stil te staan bij de moord op Joden. Duitsers waren geobsedeerd door hun eigen trauma van bombardementen en bezetting door de geallieerde machten en hun massale verdrijving uit Oost-Europa. Frankrijk, Polen, Oostenrijk en Nederland, die gretig met de nazi’s hadden samengewerkt, wilden zichzelf presenteren als onderdeel van een dapper ‘verzet’ tegen het Hitlerisme. Er bestonden te veel onfatsoenlijke herinneringen aan medeplichtigheid lang nadat de oorlog in 1945 was geëindigd. Duitsland had voormalige nazi's als kanselier en president. De Franse president François Mitterrand was een apparatchik geweest in het Vichy-regime. Nog in 1992 was Kurt Waldheim president van Oostenrijk, ondanks dat er aanwijzingen waren voor zijn betrokkenheid bij nazi-wreedheden.
Zelfs in de Verenigde Staten heerste er ‘publieke stilte en een soort staatsontkenning met betrekking tot de Holocaust,’ zoals Idith Zertal schrijft in Israel’s Holocaust and the Politics of Nationhood (2005). Pas lang na 1945 begon men de Holocaust publiekelijk te herdenken. In Israël zelf bleef het besef van de Shoah jarenlang beperkt tot de overlevenden, die, verbazingwekkend om te bedenken vandaag de dag, door de leiders van de zionistische beweging doordrenkt waren van minachting. Ben-Goerion had de machtsstijging van Hitler aanvankelijk gezien als ‘een enorme politieke en economische impuls voor de zionistische onderneming,’ maar hij beschouwde menselijk afval uit Hitlers vernietigingskampen niet als geschikt materiaal voor de opbouw van een sterke nieuwe Joodse staat. 'Alles wat ze hadden doorstaan,’ zei Ben-Goerion, 'zuiverde hun ziel van al het goede.’ Saul Friedlander, de belangrijkste historicus van de Shoah, die Israël deels verliet omdat hij het niet kon verdragen dat de Shoah werd gebruikt 'als voorwendsel voor harde anti-Palestijnse maatregelen,’ herinnert zich in zijn memoires, Where Memory Leads (2016), dat academische wetenschappers het onderwerp aanvankelijk afwezen en het overlieten aan het herdenkings- en documentatiecentrum Yad Vashem.
Deze verdeling van de lonen van Israëliërs viel samen met de uitbarsting van identiteitspolitiek onder een welvarende minderheid in de VS. Zoals Peter Novick in verrassende details verduidelijkt in The Holocaust in American Life (1999), doemde de Shoah ‘niet zo groot op’ in het leven van de Amerikaanse joden tot eind jaren zestig. Slechts enkele boeken en films gingen over dit onderwerp. De film Judgement at Nuremberg (1961) belichtte de massamoord op Joden als onderdeel van de grotere categorie van de misdaden van het nazisme. In zijn essay ‘The Intellectual and Jewish Fate,’ gepubliceerd in het Joodse tijdschrift Commentary in 1957, zei Norman Podhoretz, de patroonheilige van de neoconservatieve zionisten in de jaren tachtig, helemaal niets over de Holocaust.
Joodse organisaties die berucht werden vanwege hun toezicht op de opinie over het zionisme ontmoedigden aanvankelijk de herdenking van de Joodse slachtoffers in Europa. Ze probeerden de nieuwe regels van het geopolitieke spel te leren kennen. In de kameleonachtige verschuivingen van de vroege Koude Oorlog evolueerde de Sovjet-Unie van een trouwe bondgenoot tegen nazi-Duitsland naar een totalitair kwaad; Duitsland evolueerde van een totalitair kwaad naar een trouwe democratische bondgenoot tegen het totalitaire kwaad. Dienovereenkomstig drong de redacteur van Commentary er bij de Amerikaanse Joden op aan om een ‘realistische houding te koesteren in plaats van een bestraffende en beschuldigende houding’ tegenover Duitsland, dat nu een pijler was van de ‘Westerse democratische beschaving.’
Deze uitgebreide psychologische manipulatie door de politieke en intellectuele leiders van de vrije wereld schokte en verbitterde veel overlevenden van de Shoah. Ze werden toen echter niet beschouwd als unieke bevoorrechte getuigen van de moderne wereld. Améry, die het ‘opdringerige filosemitisme’ van het naoorlogse Duitsland verafschuwde, werd beperkt tot het versterken van zijn persoonlijke ‘wrok’ in essays die erop gericht waren het ‘ellendige geweten’ van Duitse lezers te sussen. In één ervan beschrijft hij een reis door Duitsland halverwege de jaren zestig. Terwijl hij de nieuwste roman van Saul Bellow besprak met de nieuwe ‘verfijnde’ intellectuelen van het land, kon hij de ‘steenachtige gezichten’ van gewone Duitsers voor een stapel lijken niet vergeten, en ontdekte dat hij een nieuwe ‘wrok’ koesterde tegen de Duitsers en hun verheven plaats in het land. de 'majestueuze zalen van het Westen.’ Améry’s ervaring van ‘absolute eenzaamheid’ tegenover zijn Gestapo-folteraars had zijn ‘vertrouwen in de wereld’ vernietigd. Pas na zijn bevrijding kende hij opnieuw ‘wederzijds begrip’ met de rest van de mensheid, omdat ‘degenen die mij hadden gemarteld en in een insect hadden veranderd’ ‘minachting’ leken uit te lokken. Maar zijn genezende geloof in het ‘evenwicht van de wereldmoraal’ was snel verbrijzeld door de daaropvolgende westerse omarming van Duitsland en de gretige rekrutering door de vrije wereld van voormalige nazi’s in haar nieuwe ‘machtsspel.’
Joodse Amerikanen waren tegen die tijd de best opgeleide en welvarende minderheidsgroep in Amerika, en steeds minder religieus. Maar in de rancuneus gepolariseerde Amerikaanse samenleving van eind jaren zestig en zeventig, waar etnische en raciale verschillen gemeengoed werden, temidden van een wijdverbreid gevoel van wanorde en onveiligheid, en historische rampspoed veranderde in een teken van identiteit en morele rechtschapenheid, assimileerden steeds meer joodse Amerikanen, en sloten zich aan bij de nagedachtenis van de Shoah en smeedden een persoonlijke band met een Israël dat volgens hen bedreigd werd door genocidale antisemieten. Een joodse politieke traditie die zich bezighield met ongelijkheid, armoede, burgerrechten, milieubewustzijn, nucleaire ontwapening en anti-imperialisme, veranderde in een traditie die werd gekenmerkt door een hyperaandacht voor de enige democratie in het Midden-Oosten. In de dagboeken die hij vanaf de jaren zestig bijhield, wisselt literair criticus Alfred Kazin tussen verbijstering en minachting af bij het in kaart brengen van de psychodrama’s van de persoonlijke identiteit die hebben geholpen Israëls meest loyale kiesdistrict in het buitenland te creëren:
‘De huidige periode van Joods “succes” zal op een dag herinnerd worden als een van grote ironie... De Joden werden in de val gelokt, de Joden vermoord, en bam! Uit de as is al deze onontkoombare klaagzang en uitbuiting van de Holocaust... Israël als “bescherming” van de Joden; de Holocaust als onze nieuwe Bijbel, meer dan een boek met klaagzangen.
Uit de recente Amerikaanse literatuur blijkt het duidelijkst de paradox dat hoe verder de Shoah zich in de loop van de tijd verder verwijderde, des te feller de herinnering aan de latere generaties Joodse Amerikanen in beslag werd genomen. Ik was geschokt door de oneerbiedigheid waarmee Isaac Bashevis Singer, geboren in 1904 in Polen en in veel opzichten de typische Joodse schrijver van de 20e eeuw, de overlevenden van de Shoah in zijn fictie afbeeldde, en zowel de staat Israël als het gretige filosemitisme van de Amerikaanse niet-joden bespotte. Een roman als Shadows on the Hudson lijkt bijna bedoeld om te bewijzen dat onderdrukking het morele karakter niet verbetert. Maar veel jongere en meer geseculariseerde joodse schrijvers dan Singer leken te verdiept in wat Gillian Rose in haar vernietigende essay over Schindler’s List ‘Holocaust-vroomheid’ noemde. In een recensie in de LRB (23 juni 2005) van The History of Love, een roman van Nicole Krauss die zich afspeelt in Israël, Europa en de VS, wees James Wood erop dat de auteur, geboren in 1974, ‘gaat alsof de Holocaust heeft plaatsgevonden. gisteren nog'. Het Joods-zijn van de roman was, zo schreef Wood, ‘vervormd tot bedrog en toneelspel door de kracht van Krauss’ identificatie ermee’. Een dergelijke ‘joodse vurigheid’, grenzend aan ‘minstrelen,’ stond in schril contrast met het werk van Bellow en Norman Mailer en Philip Roth, die ‘geen grote belangstelling hadden getoond voor de schaduw van de Shoah.’
Een sterk gewilde verbondenheid met de shoah heeft ook veel Amerikaanse journalistiek over Israël getekend en verzwakt. Van nog groter gevolg is dat de seculier-politieke religie van de shoah en de over-identificatie met Israël sinds de jaren zeventig het buitenlands beleid van Israels belangrijkste sponsor, de VS, compleet heeft verstoord. In 1982, kort voordat Reagan Begin botweg beval zijn ‘holocaust’ in Libanon te staken, ontmoette een jonge Amerikaanse senator die Elie Wiesel vereerde als zijn grote leermeester, de Israëlische premier. In Begins eigen verbijsterende verslag van de ontmoeting prees de senator de Israëlische oorlogsinspanning en pochte hij dat hij nog verder zou zijn gegaan, zelfs als dat het doden van vrouwen en kinderen had betekend.
Slechts weinigen die nu leven, kunnen zich de ervaring van totale oorlog herinneren die de eerste helft van de twintigste eeuw bepaalde, de imperiale en nationale strijd binnen en buiten Europa, de ideologische massa-mobilisatie, de uitbarstingen van fascisme en militarisme. In de decennia van wederopbouw na 1945 werd het langzaam weer mogelijk om te geloven in het concept van de moderne samenleving, in haar instellingen als een ondubbelzinnig beschavende kracht, in haar wetten als een verdediging tegen kwaadaardige passies. Dit voorzichtige geloof werd vastgelegd en bevestigd door een negatieve seculiere theologie die voortkwam uit de ontmaskering van de nazi-misdaden: nooit meer.
De categorische imperatief van de naoorlogse periode kreeg geleidelijk aan institutionele vorm met de oprichting van organisaties als het Internationaal Gerechtshof en het Internationaal Strafhof en waakzame mensenrechtenorganisaties als Amnesty International en Human Rights Watch. Een belangrijk document van de naoorlogse jaren, de preambule van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit 1948, is doordrenkt van de angst voor een herhaling van Europa’s verleden van rassen-apocalyps.
Deze herinneringen hebben de begrippen verantwoordelijkheid, collectieve schuld en misdaden tegen de menselijkheid helpen definiëren. Het is waar dat ze voortdurend worden misbruikt door de exponenten van mili- tair humanisme, die mensenrechten reduceren tot het recht om niet meedogenloos te worden vermoord. En cynisme bloeit sneller op wanneer formele manieren van shoah-herdenking – plechtige reizen naar Auschwitz, gevolgd door uitbundig vertoon van kameraadschap met Netanyahu in Jeruzalem – de goedkope prijs worden van het ticket naar respectabiliteit voor antisemitische politici, islamofobe opruiers en Elon Musk. Of wanneer Netanyahu in ruil voor steun morele absolutie verleent aan openlijk antisemitische politici in Oost-Europa die voortdurend proberen de fervente plaatselijke beulen van joden tijdens de shoah te rehabiliteren.
Toch blijft de shoah, bij gebrek aan iets effectievers, onmisbaar als maatstaf om de politieke en morele gezondheid van samenlevingen te meten; de herinnering aan de shoah, hoewel gevoelig voor misbruik, kan nog steeds worden gebruikt om meer geniepige onrechtvaardigheden aan het licht te brengen. Als ik kijk naar mijn eigen geschriften over de anti-islamitische bewonderaars van Hitler en hun kwaadaardige invloed op het huidige India, dan valt het me op hoe vaak ik de joodse ervaring met vooroordelen heb aangehaald om te waarschuwen tegen de barbaarsheid die mogelijk wordt als bepaalde taboes worden doorbroken.
Al deze universalistische referentiepunten – de shoah als de maatstaf voor alle misdaden, antisemitisme als de dodelijkste vorm van onverdraagzaamheid – dreigen te verdwijnen nu het Israëlische leger Palestijnen afslacht en uithongert, hun huizen, scholen, ziekenhuizen, moskeeën en kerken met de grond gelijk maakt, hen in steeds kleinere kampementen bombardeert, terwijl iedereen die er bij Israël op aandringt om te stoppen – van de Verenigde Naties, Amnesty International en Human Rights Watch tot de Spaanse, Ierse, Braziliaanse en Zuid-Afrikaanse regeringen en het Vaticaan – als antisemitisch of als voorvechter van Hamas wordt bestempeld. Israël vernietigt vandaag het bouwwerk van mondiale normen dat na 1945 werd opgetrokken.
De diepe breuk die we vandaag voelen tussen verleden en heden is een breuk in de morele geschiedenis van de wereld sinds het nulpunt van 1945 – de geschiedenis waarin de shoah jarenlang de centrale gebeurtenis en universele referentie was.
Tegelijkertijd is Gaza voor talloze machteloze mensen de essentiële voorwaarde geworden voor een politiek en ethisch bewustzijn in de 21ste eeuw — net zoals de Eerste Wereldoorlog dat ooit was voor een hele generatie in het Westen. En het lijkt er steeds meer op dat alleen degenen die door de ramp in Gaza met een schok tot bewustzijn zijn gekomen, de shoah kunnen redden van Bibi Netanyahu, Joe Biden, de Duitse bondskanselier Olaf Scholz en de Britse premier Rishi Sunak, en de morele betekenis ervan opnieuw kunnen veralgemeniseren. Alleen op hen kan worden vertrouwd om wat Jean Améry het evenwicht van de wereldmoraal noemde te herstellen. Veel van de demonstranten die week na week de straten van hun steden vullen, hebben geen directe relatie met het Europese verleden van de shoah. Ze beoordelen Israël eerder op zijn acties in Gaza dan op zijn door de shoah heilig verklaarde eis van totale en permanente veiligheid.
Of ze de shoah nu kennen of niet, ze verwerpen de grove sociaal- darwinistische les die Israël daaruit trekt – het overleven van de ene groep mensen ten koste van de andere. Ze worden gemotiveerd door de eenvoudige wens om de idealen hoog te houden die na 1945 zo universeel wenselijk leken: respect voor vrijheid, tolerantie voor andere overtuigingen en levenswijzen; solidariteit met menselijk lijden; en een gevoel van morele verantwoordelijkheid voor de zwakken en vervolgden. Deze mannen en vrouwen weten dat als er al een bumpersticker-les uit de shoah getrokken kan worden, deze luidt: ‘Nooit meer voor iedereen,’ de slogan van de dappere jonge activisten van Jewish Voice for Peace.
De angst voor een catastrofale nederlaag drukt zwaar op het gemoed van de demonstranten die Bidens campagnetoespraken verstoren en uit zijn gezichtsveld worden verwijderd, terwijl de slogan ‘Nog eens vier jaar’ weerklinkt. Het ongeloof over wat ze elke dag zien in video’s uit Gaza en de angst voor nog meer meedogenloosheid achtervolgen de anders-denkenden die dagelijks online de pijlers van de westerse vierde macht hekelen vanwege hun innige verbondenheid met brute macht. Door Israël te beschuldigen van het plegen van genocide, lijken ze doelbewust de ‘gematigde’ en ‘verstandige’ opinie te tarten die het land en de shoah buiten de moderne geschiedenis van racistisch expansionisme plaatst. En ze overtuigen waarschijnlijk niemand in de verharde westerse politieke mainstream.
Maar Jean Améry zelf, toen hij zijn wrok verwoordde jegens het miserabele geweten van zijn tijd, sprak ‘helemaal niet met de bedoeling om te overtuigen; ik gooi gewoon blindelings mijn woord op de weegschaal, hoeveel gewicht het ook heeft.’ Hij voelde zich in de steek gelaten door de vrije wereld, en gaf uiting aan zijn wrok ‘opdat de misdaad een morele realiteit zou worden voor de misdadiger, opdat hij zou worden meegesleurd in de waarheid van zijn gruweldaad.’
